همه چیز در مورد فرش ایرانی

گلیم دستباف را می‌توان به عنوان یکی از اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین مدل‌های فرش دستباف معرفی کرد. رنگ و طرح خاصی که در گلیم مورد استفاده قرار می‌گیرد آن را به یک فرش سنتی و زیبا تبدیل کرده است. گلیم‌ها معمولا در خانه‌ها و فضاهایی که دارای طراحی سنتی، قدیمی و روستایی هستند مورد استفاده قرار می‌گیرند.

به طور کلی به فرش‌هایی که پرز نداشته، تنها با تار و پود بافته می‌شوند و ساختاری نازک و خشن دارند، تخت‌بافت می‌گویند. تخت‌باف در گذشته به عنوان ثروت و هویت برای یک قوم و قبیله شناخته می‌شد و از آن به عنوان پوشش کف و دیوار، زین اسب، کیف، ملحفه، پشتی و بالش استفاده می‌شده است.

گلیم دستباف چیست؟

گلیم یکی از انواع فرش شرقی است که به صورت محلی و سنتی بافته می‌شود. دارای طرح‌ها و رنگ‌های بسیار متنوع و خاصی است. تار و پود این نوع فرش کاملا در هم آمیخته شده و مانند فرش‌ها دارای پرز بلند نیست.گلیم را می‌توان به عنوان یکی از فرش‌های دستباف سبک و کوچک نیز معرفی کرد که حمل و نقل آن بسیار آسان است. زیرا همانطور که اشاره شد گلیم دستباف دارای پرز نیست و با روش خاصی که شامل رد کردن تار و پود به صورت یکی در میان است، بافته می شود.گلیم دستباف در کشورهای مختلفی از جمله ایران، ترکیه، آفریقای شمالی، بالکان، قفقاز، افغانستان، پاکستان، آسیای میانه و چین نیز بافته می‌شود. اگرچه در بعضی مواقع گلیم زیرمجموعه فرش‌های شرقی قرار می‌گیرد. اما به دلیل تنوعی که در طرح، رنگ و نوع بافت گلیم وجود دارد، این نوع فرش‌ها، در یک طبقه خاص قرار می‌گیریند.

تفاوت گلیم با سایر فرش ها

تفاوت عمده گلیم با سایر مدل‌های فرش در نوع بافت آن است. رشته‌های کوتاه و جداگانه با رنگ‌های مختلف، روی تار گره خورده و با محکم فشار دادن پودها، طرح‌های گلیم ساخته می‌شوند. با در هم تنیدن الیاف و تارهای مختلف، ساختاری صاف و مسطح برای گلیم ایجاد می‌شود. این پود معمولا پشم است، در حالی که تار می‌تواند نخ پنبه یا پشم باشد.

بافندگان در هنگام بافت گلیم، پود را محکم می‌کنند تا کاملا تار را بپوشاند و اغلب الگوهای مورب را ترجیح می‌دهند. این کار باعث می‌شود تا ساختاری محکم‌تر در گلیم ایجاد شود. با این روش الگوهای پررنگ و تیزی ایجاد می‌شوند و به بافندگان برای ایجاد طرح و نقش آزادی بیشتری می‌دهد. به همین دلیل است که اکثر گلیم‌ها دارای طرح‌های هندسی بسیار نزدیک هستند. اگرچه گلیم‌هایی با طرح گل نیز وجود دارند. گلیم به انگلیسی با نام های Kilim ، Kelim ، Gelim و Gilim شناخته شده است.

برخی از مهترین انواع طرح گلیم

گلیم ها نمایانگر چندین صده صنعتگری و فرهنگ و نشان دهنده میراث و فرهنگ منطقه‌ای هستند که در آن تولید می شوند. برخی از گلیم‌ها برای تزئینات استفاده می شوند و برخی دیگر برای اهداف مذهبی مانند سجاده نماز مورد استفاده قرار می‌گیرند. گلیم‌ها معمولا طرح و نقش و نگار مختلفی دارند و که هرکدام می توانند عنصر جذاب این فرش ها باشند.

گلیم دستباف طرح سنتی

گلیم دستباف طرح سنتی معمولا با توجه به منطقه‌ای که در آن بافته شده دارای طرح‌های مختلفی است. همین طرح‌ها و نقوش، نشان‌دهنده اصالت و خاص بودن آن‌ها هستند. تنوع گسترده‌ای از نقوش، از طرح‌های ساده تا پیچیده‌تر در میان انواع سنتی گلیم‌ها وجود دارند.

گلیم قشقایی

گلیم قشقایی یکی از معروف‌ترین طرح‌های گلیم دستباف است و توسط ایل قشقایی بافته می‌شود. این نوع از گلیم در سال 1392 موفق به دریافت نشان اصالت از یونسکو شده است. در بافت گلیم قشقایی هم از نخ و هم از پشم استفاده می‌شود. همچنین رنگ‌های تند و روشن بیشتر از رنگ‌های تیره و سنگین در گلیم قشقایی به چشم می‌خورند. طرح گلیم قشقایی یا به صورت اشکال منظم هندسی است. و از طرح‌هایی مثل تکرار یک نگاره خاص، طرح‌هایی با هویت مستقل که ترکیب چندین نگاره‌‌اند، و طرح‌های حاشیه‌ای استفاده می‌شود. گلیم قشقایی با طرح لچک‌ترنج و محرمات از جمله طرح‌های شناخته شده و پرطرفدار هستند.

گلیم سیرجان

گلیم سیرجان نیز یکی از انواع شناخته شده گلیم است که در روستای دارستان، شهرستان سیرجان و استان کرمان بافته می‌شود. از ویژگی‌های گلیم سیرجان می‌توان به ذهنی بودن طرح و بافت این گلیم اشاره کرد. که از نقشه‌های اصیل افشاری الهام گرفته‌اند.

گلیم شاهسون

شاهسون نام ایلی از مردم آذربایجان است. این اقوام اکثرا در شمال غربی ایران، در دشت مغان، ارومیه، اردبیل و نواحی خرقان و خمسه به سر می‌برند. گلیم شاهسون با توجه به اقوامی که این گلیم را بافته‌اند دسته‌بندی می‌شود. معمولا با نام‌های گلیم شاهسون مغان، شاهسون هشترود، شاهسون ورامین و … شناخته می‌شوند. هر کدام از این اقوام از طرح‌ها و نقوش مخصوص، در بافت گلیم شاهسون استفاده می‌کنند. اما به طور کلی استفاده از طرح‌های هندسی شکسته با رنگ‌های زیبا و ملایم در بافت گلیم شاهسون رایج است.

گلیم سنندج

گلیم سنندج که با نام سِنَه نیز شناخته شده است، یکی از مشهورترین گلیم‌های کردستان است و در سنندج بافته می‌شود. از جمله ویژگی‌های گلیم سنندج می‌توان به تکرار طرح‌‌های گل‌دار، ایجاد ترنج مجزا در مرکز گلیم و استفاده از گل‌های ظریف اشاره کرد.

گلیم‌ها در هر قوم و طایفه نشان از تاریخچه آن مرز و بوم است. وجود عناصری از طبیعت در طرح و نقش گلیم دستباف بر زیبایی این دستبافته افزوده است. اصالت طرحی که از سالیان دور در آن حفظ شده از خصوصیات گلیم دستباف می‌باشد. اشکال هندسی، رنگ‌های متنوع و اندازه‌های قابل حمل، برای منازل و دکوراسیون‌های امروزی بسیار مناسب است.

همچنین بخوانید: قالی هوشنگ شاهی جایگاهی برای اساطیر و پادشاهان

سی پرشیا

مردم بلوچ از اصیل‌ترین عشایر دامدار هستند که آداب و رسوم گذشتگان در زندگی آن‌ها همچنان جریان دارد. در قالی بلوچ عناصر زیادی از‌ اقوام مختلف همچون ترکمن قفقاز و ایل افشار را میتوانیم مشاهده کنیم. بلوچها اغلب بافته‌های بدون گره از قبیل: گلیم، ورنی و … و همچنین بافته‌های گره‌دار می‌بافند. دست‌بافته‌‌های آن‌ها در فرهنگ ایرانیان نشان دهنده هنر و اصالت است.

نحوه رنگرزی و رنگ‌های متداول در فرش بلوچ

با وجود اینکه از گذشته عمده تولیدات فرش بلوچ رنگرزی گیاهی بوده است. امروزه استفاده از رنگ شیمیایی در فرش بلوچ به دلیل دسترسی و ارزان‌ بودن متداول‌تر است. همچنین استفاده از پشم خودرنگ به جای رنگ‌های سیاه و قهوه‌ای از مشخصه های فرش بلوچ می‌باشد. یکی از روش‌های تشخیص یک قالی بلوچ توجه به رنگ آن است. به این دلیل که بافندگان بلوچی بیشتر از رنگ‌های تیره مانند: سرمه‌ای، قرمز تیره‌، قهوه‌ای‌، مشکی و رنگ مایه‌های آن‌ها استفاده می‌کنند. این امر باعث شده در بازار اصطلاحا به آن‌ها سیاه‌کار گفته شود.

مناطق مهم بافت فرش بلوچ کجاست

بافت فرش یکی از صنایع دستی مهم اقوام بلوچ است. بلوچ‌ها در طایفه‌های متعدد از گذشته علاوه بر دامداری و کشاورزی مشغول قالیبافی بوده‌‌اند. بافت فرش در بلوچستان، شمال خراسان، به ویژه در اطراف تربت حیدریه، کاشمر، سرخس و تربت جام رایج است.

مشخصه‌های مهم در طرح و نقش فرش بلوچ

فرش‌های بلوچی که غالبا در سبک هندسی و ذهنی هستند تحت تاثیر طرح‌های ترکمن بافته می شوند. طرح‌های فرش بلوچ متقارن بوده و به صورت شش‌ضلعی، لوزی، هشت‌ضلعی، قلاب و غیره در این قالی دیده می‌شوند. همچنین فرش بلوچ شامل نقوش گیاهی، جانوری، انســانی، اسطوره‌ها، طلسم‌ها، و نشان‌های قبیله‌ای و فردی است.

یکی از دلایل محبوبیت فرش بلوچ

 بلوچ‌های استان خراسان عموما فرش با ابعاد بزرگ نمی‌بافند. سبک وزن بودن و قیمت نسبتا پایین آن‌ها باعث محبوبیت فرش بلوچ شده است. این امر به طرفداران قالی بلوچ در اروپا نیز افزوده است. اندازه کوچکترین آنها به طور تقریبی 80  × 120 سانتی متر است. قالی‌های بزرگتر به اندازه‌ تقریبی 100×150 و دو ذرعی‌‌ها با ابعاد تقریبی 110×200 سانتی‌متر می‌باشند. البته این بدان معنا نیست که ابعاد بزرگتری از این فرش‌ها را نمی‌توان یافت. قالی‌های 6 متری به بالا نیز در میان این بافته‌های زیبا یافت می‌شوند. اما معمولا فرشهای با ابعاد کوچک‌تر که به خصوص در این سال‌ها محبوبیت بیشتری دارند توسط بلوچ‌ها بافته می‌شوند.

چند ویژگی قالی بلوچ

در اکثر قالی‌های بلوچی گلیم‌بافی‌هایی در دو سر قالی بافته شده که باعث زیبایی بیشتر آن‌ها می‌شود. همچنین خرمهره، منگوله و صدف در تزیین شیرازه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مواردی، نخ‌های پشمی دور دسته‌های ریشه قالی پیچیده می‌شود و انتهای آن‌ها دارای منگوله‌های پشمی است. ریشه‌های قالی به صورت گیس‌باف و گره مشبک نیـز تزیین می‌گردند. قالی‌هایی با پشم شتر در این طایفه بافته می‌شوند که جنبه زینتی داشته و معمولا برای جهیزیه دختران استفاده می‌شود. از دیگر ویژگی‌های این قالی‌ها بافت آن‌ها در دارهای افقی و زمینی است.

جنس فرش‌های بلوچ

جنس تار و پود و پرز فرش‌های بلوچ  اکثرا از پشم است. استفاده از مو و پشم بز در فرش‌های دست‌باف و پشم شتر در بین عشایر بلوچ رواج دارد. همچنین استفاده از پشم گوسفندان نژاد بلوچی، که یکی از  مناسب‌ترین الیاف برای فرش دست‌باف است، قالی بلوچ را از لحاظ کیفیت متمایز می‌کند. چله پشم در بافته‌های قدیمی از دیگر ویژگی‌های مهم قالی بلوچ می‌باشد.

اقوام بلوچ مهاجر بوده و با وجود تاثیری که از اقوام دیگر بر دست‌بافته‌های آن‌ها وجود دارد قالی‌های بلوچی با گذشت زمان هویت خاص خود را پیدا کرده‌اند. اندازه مناسب، رنگ‌ها و نقوش منحصربه‌فرد و جنس به خصوص از ویژگی‌های فرش بلوچ است. همچنین تزئینات خلاقانه فرش بلوچ، این دست‌بافته را در ردیف یکی از قالی‌های پرطرفدار ایرانی قرار می‌دهد.

همچنین بخوانید : چهار محال و بختیاری نه در همسایگی آسمان که در خود بهشت

سی پرشیا

فرش چهار محال و بختیاری : بر فراز یکی از بلندترین مناطق ایران، نه در همسایگی آسمان که در خود بهشت، سرزمین زیبایی قرار گرفته که به آسانی می‌تواند انسان را متقاعد کند که چرا از هزاران سال پیش انسان‌هایی با گذشتن از راه‌های دشوار و کوهستانی سخت، رنج رسیدن به این مکان دل‌انگیز را بر خود هموار می‌کردند. قسمت‌هایی از منطقه‌ای که امروز آن را استان چهار محال و بختیاری می‌نامیم، بی‌تردید نه فقط یکی از زیباترین نقاط سرزمین ایران بلکه یکی از زیباترین مناطق دنیا می‌باشد.

منطقه چهار محال و بختیاری و به عبارت دیگر مسکن لرهای بزرگ، یکی از قدیمی‌ترین مناطق مسکونی ایران است. مردمان آن از کهن‌ترین اقوام ساکن  در این سرزمین می باشند. اولین بار حمدالله مستوفی در قرن یازدهم هجری در “تاریخ برگزیده” از طایفه بختیاری نام می‌برد. استان کوهستانی و سردسیر چهارمحال بختیاری تا اوایل قرن اخیر سیمای عمدتا روستایی داشته است. علیرغم کوهستانی‌بودن و کم‌آبی منطقه، سابقه و قدمت سکونت مردم در ارتفاعات این نواحی به دوران پیش از تاریخ برمی‌گردد.

چهار محال و بختیاری که از مناطق جالب این سرزمین است علاوه بر زیبایی و طبیعت فریبنده، محل گذر و غالبا اسکان عشایر و قومیت‌های مختلفی نظیر کرد، لر، ترک، فارس، عرب و حتی ارامنه بوده است. اقوامی که گاه در پناه‌جستن در امنیت ارتفاعات منطقه و گاه بنابه میل حاکمان، در مناطق مختلف استان اسکان یافته‌اند. آثار اسکان این مردمان را بیش از هر چیز دیگری در فرش و گلیم ها و دستبافته‌های زیبا و گوناگون می‌توان دید که در هر گوشه استان یافت می‌شود.

گلیم و قالی‌بافی:

گلیم و فرش مهم‌ترین تولیدات دستی و سنتی چهارمحال و بختیاری است. آن‌ها در مناطقی مثل شلمزار، فرخ‌شهر، چالشتر، فرادنبه، سفید دشت، بلداجی و سامان بافته می‌شود.

وجود بافته‌های شکیل و زیبا و متنوع نظیر گلیم، سفره، خورجین، رختخواب‌پیچ و حتی جوراب، نمکدان، جای ظرف، تاچه و غیره نشان از وجود تولیداتی با تکنیک گلیم و فرش در غالب نقاط استان چهار محال و بختیاری می‌دهد. این نوع بافته‌ها و به ویژه گلیم و جاجیم طبیعتا و به خاطر ماهیت ساده و بدون پیچیدگی خود پیشینه دورتری از تولیدات فرش به خصوص در میان عشایر دارد.

با وجود ارزش خاصی که انواع تولیدات عشایری چه به لحاظ تنوع و گوناگونی و چه به لحاظ ارزش‌های زیباشناسانه دارند، اما تولید غالب در این زمان قالیبافی است.

رش چهار محال و بختیاری از معدود فرش‌هایی است که نه تنها هویت خود، بلکه خوشبختانه کیفیت و اصالت خود را در مورد نقوش جدید حفظ کرده است. اشتیاق روزافزون به استفاده از رنگ‌های گیاهی و دوری از تقلب و نادرستی و استفاده از نقوش بومی (ولو تکراری) از خصوصیات فرش منطقه است. گره فرش‌هایی که در این مناطق تولید می‌شود عمدتا ترکی است که بدون استفاده از قلاب زده می‌شود. فرش‌ها در گذشته در غالب مناطق عشایری و یا نیمه روستایی تک پود (تحت باف) بوده که به موازات تبدیل آن‌ها به فرش شهری دو پود (لول بافت) شده‌اند.

دارهای قالی، وسایل و مواد اولیه:

دارهای مورد استفاده در منطقه در گذشته عموما به صورت دارهای زمینی بوده است. به غیر از مناطق جنوبی استان و برخی مناطق عشایرنشین عموما به صورت عمودی و گردان است. این دار ها عموما فلزی و ثابت هستند.

عمومی‌ترین ابزار مورد استفاده دفتین چاقو و کلیت (نوعی شانه سنگین‌تر و دست بلند) است. خامه‌های مصرفی از نوع مرغوب پشم‌های محلی است و تا حدود 90 درصد به صورت گیاهی رنگ می‌شود. گاهی رنگرزی به وسیله خود بافندگان، که غالبا از رنگرزی به طور سنتی اطلاع دارند، درون خانه‌ها انجام می‌شود.

شاید تا حدودی بتوان نقوشی که بر فرش‌های منطقه دیده می‌شود را در گروه‌های عشایری و تولیدات شهری‌باف دسته‌بندی کرد.

 تولیدات شهری باف:

بافت فرش چهار محال و بختیاری حتی در شهری‌ترین شکل خویش تاثیر از فرش‌بافی غنی عشایر و روستاهایی دارد. مناطقی که امروزه کمتر در حوزه فرهنگی گذشته خویش قرار دارند. حوزه‌های شهری مثل: شهرستان شهرکرد، چالشتر، هفشجان، فرخشهر، سامان،شهربن، کیان، سورشجان، بروجن، فرادنبه، سفیددشت، بلداجی، گندمان، شهرستان لردگان، شهرستان اردل.

فرش شهری را باید حاصل گذار از سه دوره زیر دانست:

– استفاده از نقوش فرش‌های شهری و ایلات هم‌تبار شهرهایی مثل: اصفهان، همدان، ملایر، لیلیان و یا قشقایی.

-بافت فرش از روی واگیره و یا اورنک و یا فرش بافته شده که خود معمولا برداشت از مناطق مختلف بوده و یکی از دوره‌های درخشان فرش‌بافی چهارمحال و بختیاری است.

– بافت فرش از روی نقوش رسمی و در نهایت استفاده از نقشه‌های چاپی و یا کامپیوتری.

در قالی شهرکرد از نقوش قابی، هندسی، شلمزار، سرو کاج، قاب سماوری، سرو، خمره‌ای، خشتی، گلدان چالشتربختیاری، نقش تنباکو، برگ خربزه ، آس بولان، گل دست دلبر، حسنخانی، جنگل و نقوش رایج دیگر استفاده می‌شود.

خشتی، پرنده‌دار، قهر و آشتی، فرشته، چمنزار، محرابی، باغ‌وحش، کرمانی، حسن‌خانی، سرو کاج، قاب سماوری، قاب لوزی، بته سرکج، کوتاه و بلند، دست به کمر، بته جقه، کف‌ساده، کلیل ترنج، ترنج خربزه‌ای، ترنج‌دار و قالی خشت و گلی که طرح‌های مختلف دارد نیز از طرح‌های رایج چالشتر است.

فرش های عشایری:

از تولیداتی که در حوزه عشایر، ایلات و روستاهای مختلف نام و نشان مشخصی دارند، می‌توان به مواردی اشاره کرد. فرش یلمه، فرش‌های ارمنی‌باف، تولیدات عرب‌بافت، بافته‌های لری از جمله آن‌ها هستند.

منبع: از آبی آسمان و سرخی دشت؛ فرش چهارمحال و بختیاری شیرین صور اسرافیل، نشر آفتاب اندیشه 1389

همچنین بخوانید : قالی قشقایی هنر ایلی که خیال دشت ها را می بافد

سی پرشیا

قالی قشقایی: سـرزمینی کـه قشـقایی‌ها در آن زندگـی می‌کننـد، فـارس اسـت. منطقـه وسـیعی بـه مسـاحت 133 هـزار کیلومتـر مربـع کـه بیـن دامنه‌هـای زاگـرس و سـواحل خلیج فارس محصـور اسـت. فـارس نـام خـود را از نـام قدیم ایـران دارد و درواقـع فرهنـگ و تمـدن ایـران از این منطقه ریشـه می‌گیـرد.

به نظر می‌رسد که بافندگی در فارس به گذشته‌ای دور برمی‌گردد. هر چند شواهد روشنی در مورد بافت فرش در دوران باستان نداریم، اما از قرن یازدهم میلادی، در یادداشت‌های جغرافی‌دانان و مورخان، به فرش‌ها و بافته به عنوان اشیا باارزش اشاره شده است.

بافندگی فعالیتی مهم

بافندگی، علاوه بر جنبه هنری و فرهنگی، یک فعالیت مهم برای قشقایی‌ها محسوب می‌شود. زیرا به آن‌ها امکان تولید مستقل فرش و دیگر اشیا مورد نیاز زندگی را می‌دهد. فرش‌ها به طور خاص از اهمیت ویژه‌ای برای عشایر برخوردارند. تاشو و مقاوم هستند و به خوبی به نیازهای یک ایل همیشه در حرکت پاسخ می‌دهند. قالب تنگ یا کشیده با ابعاد چادری که آن را فرش می‌کند، متناسب است. گرم و نرم و عایق خوبی برای رطوبت خاک بوده و از سختی و زبری آن می‌کاهند، به خصوص اگر زیر خود یک نمد نیز بیندازند. در هنگام برپا کردن چادر، به صورت یک استوانه کم حجم در می‌آیند و با تغییر تا کردن، فرم مناسب‌تر را به خود می‌گیرند. معمولا سطح آن‌ها، به طور کلی از شش متر مربع تجاوز نمی‌کند. تنها قشقایی‌های ساکن شده در روستاهایی مثل بوانات، سروستان، شویه و مهارلو، فرش‌هایی با ابعاد بالاتر می‌بافند.

دوستی با طبیعت

قشقایی‌ها در استفاده از رنگ‌های طبیعی، از قابلیت‌های سنتی بهره می‌برند. در طول کوچ، زنان برای جمع‌آوری گیاهان، ریشه‌ها و میوه‌های مورد استفاده در رنگرزی به دامنه تپه‌ها می‌روند. در میان خورجین‌ها و سبدهای نان روی قاطرها یا شترها، همیشه یک محفظه برای گیاهان، گل‌ها و میوه‌هایی که زیر نور آفتاب خشک می‌شوند، دیده می‌شود. سپس آن‌ها که مناسب رنگرزی هستند از گیاهان دارویی و معطر جدا شده در ظرف‌های متفاوتی قرار می‌گیرند. در صورت لزوم، قبلا کوبیده یا آسیاب می‌شوند. در طول کوچ زمان مناسبی برای رنگ کردن پشم نیست، زیرا به زمان زیادی برای قرار دادن آن در محلول رنگ نیاز است و فقط در طول ییلاق یا قشلاق انجام می‌گیرد. کلاف‌های رنگ شده، در آفتاب و روی بندهایی که چادر را نگه می‌دارند آویزان شده تا خشک شوند.

روش بافت

در میان عشایر قشقایی بافت فرش و گلیم فعالیتی مخصوص زنان است. آن‌ها از کودکی با دار قالی کار می‌کنند و از مادران و مادربزرگان خود روش‌های کار و به مرور ابتکار و خلاقیت در طرح ریزی مدل ها را می‌آموزند. معمولا مادران از بافندگان مجرب می‌خواهند تا دخترانشان در کنار آنها کار کرده و رمز و رازهای کار را بیاموزد؛ همه آنچه در بافت درست یک فرش نقش دارند. طرح‌ها بخشی از میراث قومی هستند. جوانان، از کودکی آنها را می‌بینند و برای اجرای آنها مشکلی ندارند. مشکل اصلی نوآوری در آن، با طراحی‌های نو در فرم و رنگ است بدون آنکه از سنت‌های ایل دور شود و خصوصا تعریف ابعاد و طرح‌ها بر اساس میزان پشم و رنگ‌های مختلف، اهمیت دارد.

در طول اقامت تابستانی پس از برپایی چادر و استقرار وسایل، زن قشقایی فضایی مسطح را در مقابل چادر انتخاب کرده و دار قالی را برپا می‌کند. از نظـر سـنتی، دار مـورد اسـتفاده قشـقایی ها افقی اسـت و میـان عشـایر چتمـا  (Chatmah )نامیـده می‌شـود و از دو تیـر محکـم افقـی، میله‌هـا یـا تمـدار (Tomdar )سـاخته شـده اسـت کـه از تنـه درخت‌هایـی کـه پوسـت آنها با دقت گرفته شـده، به دسـت آمده اسـت.  طـول تیرهـا، تعییـن‌کننـده انـدازه فـرش اسـت. دو تیـر بـه طور مـوازی قـرار می‌گیرنـد و بوسـیله میخ‌هایـی کـه میـخ پوتی (-Mik puti-e ) نـام دارنـد، بـا طـول حـدود 15 سـانتی‌متـر بـه زمیـن محکم می‌شـوند. فاصلـه یـک تیر تـا تیر دیگـر، طول قالـی را تعییـن می‌کند. وقتـی تیرهـا ثابـت شـدند، رشـته‌های پشـمی در بیـن آنها قـرار گرفته کـه تـار، سـاختار ابتدایـی فـرش را تشـکیل می‌دهند.

مواد اولیه

گلیم و قالی قشقایی اغلـب از جنـس پشـم هسـتند کـه بـه مقـدار فـراوان در فـارس قابل دسترسـی اسـت. تنهـا در مـوارد نادری، بافنـدگان از نخ‌هـای پشـمی اسـتفاده می‌کننـد کـه در مناطـق گـرم جنـوب شـرقی شـیراز کشـت و از بـازار شـهر خریـده می‌شـود. بـرای مقاومـت آن نسـبت بـه کشـش و اسـتهلاک، گاهـی نـخ، جـای پشـم را در تـار یـا پـود قسـمت‌های کنـاری فـرش یـا گلیـم می‌گیـرد. بـه همیـن دلیـل بـه خصـوص در گلیم و در ریشـه‌ها، مـورد اسـتفاده قرار می‌گیـرد.

ابریشم به ندرت و به مقدار کم در بافت فرش‌هایی با ظرافت بالا مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از آن بیشتر در پود مرسوم است. پـس از آمـاده‌سـازی دار قالـی و چلـه‌کشـی، کلاف‌های پشـمی به شـکل گلوله‌های رنگـی در مقابـل بافنده‌هـا بـر دار قالـی آویختـه می‌شـود. بافندگان، با تکیه بر یک تکه چوب که زیر چله قرار می‌گیرد، کار را شـروع می‌کننـد. معمـولادر گروه‌های کوچـک، به صورت دو زانـو یا چمباتمه زده، در کنـار هـم کار می‌کننـد. گاهی اتفاق می‌افتد که وزن آن‌ها باعث پارگی چله می‌شود که این نقص در پایان کار، قابل تشخیص است. بخـش بافتـه شـده فـرش، بـا پارچه‌هـای نخـی پوشـیده می‌شـود تـا در برابـر گـرد و غبـار در امـان بمانـد و نـور خورشـید رنـگ آن را از بیـن نبـرد. بـه همیـن دلیـل دارها، در سـایه سـایبان‌ها که سـقف آن‌ها بـا شـاخه و نی‌هایـی مشـابه همـان کـه دور خانـه را می‌پوشـاند، برپـا می‌شـوند.

طرح و نقش

یکـی از دلایـل فریبندگـی قالی قشقایی، عـادت زنـان بافنـده بـه اشـباع کـردن زمینـه بـا عناصرهندسـی کوچک فـراوان و رنگارنـگ اسـت. عناصری که بـدون هیـچ نظـم خاصـی و بـی آنکـه وابسـته به هـم یـا شـبکه و طـرح پیچیده‌تـری باشـند، در زمینه جـای گرفته‌اند. بنابرایـن، نقش‌هـا بـدون توجـه بـه تقـارن و اغلـب از میـان طرح‌های سـنتی عشـایری انتخـاب شـده و در طـول پیشـرفت کار، در کنار هم قـرار می‌گیرنـد.

در میان نقش‌مایه های متفـاوت، بسـیاری از آنهـا مربـوط بـه میـراث تزیینـی فرهنگ‌هایـی هسـتند کـه قشـقایی‌ها بـا آنهـا آشـنا شـده‌اند. برخـی دیگـر، بـرای بافنده‌هـا ارزش پیش‌گویانه داشـته و برخـی دیگـر، تنها تصویرسـازی از اشـیا مـورد اسـتفاده اسـت. گاهی اوقات، ایـن تمایل وجـود دارد کـه به آن‌هـا نیز ارزش و معنـای نمادین عمیق داده شـود. امـا نبایـد فرامـوش کـرد کـه در اکثر مـوارد، بافنده‌هـا، آنهـا را تنها با هـدف تزیینـی خلـق می‌کننـد.

منبع: کتاب قشقایی، مؤلف: سید طاهر صباحی، خانه فرهنگ و هنر گویا

همچنین بخوانید: تاریخچه قالی کرمان و دلایل شهرت آن

سی‌پرشیا مگ

قالی کرمان در دوره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه پیشرفت شایانی نمود. بسیاری از قالی‌های این دوران به مناطق مختلف صادر می‌شد و عوامل مختلفی بر روی نقوش فرش این دوره‌ها تاثیرگذار بوده است.

محمدعلی‌شاه ششمین پادشاه سلسله قاجار در سال 1324 ه.قمری 1907 م به سلطنت رسید. وی در سال 1327 ه. ق/ 1910 م از سلطنت خلع شد. پس از وی احمد میرزا پسر 12 ساله وی به سلطنت رسید.

در دوره محمدعلی‌شاه و احمدشاه قاجار آخرین پادشاهان سلسله قاجار بیش از پیش شاهد تأسیس شرکت‌ها و حضور عوامل خارجی در تجارت قالی کرمان هستیم. به سبب عوامل اجتماعی و سیاسی و تقاضای بازارهای خارجی تغییراتی در نقوش قالی‌های این دوره رخ داد. “اتو براندلی” نخستین بازرگان قالی از کشور آمریکا بود که در این دوره در این شهر اقامت گزید. و در سال 1294 و 326 ه.ق 1909 میلادی به نمایندگی از شرکت “ایسترن راگ” به کرمان آمد.

ورود اروپایی‌ها:

 چند سال قبل “نیرکو کاستلی” که از خانواده‌ای متمکن و سرشناس در ایتالیا بود و اعضای خانواده وی اغلب در استانبول به بانکداری و بازرگانی اشتغال داشتند، به تجارت قالی ایران علاقه‌مند شد و در اواخر قرن نوزدهم میلادی تجارت خود را تحت عنوان “نیرکو کاستلی”و برادران در تبریز و نیویورک آغاز کرد. شرکت ایتالیایی عثمانی برادران کاستلی به سال 1328 ه.ق/ 1909 میلادی در کرمان گشایش یافت. چند سال بعد این شرکت یک بازرگان تبریزی به نام میرزاعلی‌اکبر را به عنوان نماینده خود در شهر کرمان منصوب کرد. و در سال 1328 ه.ق/ 1909 م به کاشان منتقل شد و جانشین “جرج استیونس” دو هفته بعد از اتو براندلی وارد کرمان شده و جایگزین میرزاعلی‌اکبر شد.

در ده سال آینده مهم‌ترین شرکت‌های واردکننده انگلستان و آمریکا  شعبات خود را در کرمان تاسیس کردند. صنعت فرش با نیرو و جنبش بیشتری هم چنان پیشرفت نمود. “رابینو” نیز در نوشته های خود که مربوط به سال 1328 ه.ق/ 1911 م است ظرافت فرش‌های کرمان را تمجید کرد.

روند رو به رشد:

در سال های 1331ه.ق/1914م  تعداد دستگاه‌های قالی‌بافی به 3 برابر افزایش است. این افزایش بیشتر در روستاها و به خصوص در دهکده‌های نزدیک صورت گرفت. جنگ جهانی اول (1914 – 1918 م) وقفه‌ای در صنعت قالی‌بافی کرمان پدید آورد و این شهر برای مدت کوتاهی در دست ماموران آلمانی افتاد.

یک سال پس از شروع جنگ جهانی اول دولت آلمان دو هیئت را مامور کرد تا موانع در راه پیشرفت قوای روس و انگلیس که با آن کشور در جنگ بودند ایجاد کرده و ایران را به ورود در جنگ جهانی ترغیب نماید. “ویپرت بلوشر” از اعضای همین گروه آلمانی بود که به ایران آمد. وی در سفرنامه‌اش به شهر کرمان و شهرت فرش‌هایش که سبب نامداری این شهر گردیده، اشاره کرده است. بدین ترتیب رونق اهمیت و شهرت عالم‌گیر فرش کرمان در این دوره برای ما مشخص می‌شود.

پایان جنگ جهانی:

با پایان جنگ جهانی اول میزان تقاضا برای قالی کرمان در آمریکا بیش از هر موقع دیگر افزایش یافت. بازار آمریکا بزرگ‌ترین خریدار قالی کرمان شد و 90 درصد فرش کرمان در این کشور به فروش می‌رسید. گفته می‌شود بهترین قالی‌های کرمان نیز در این دوره بافته می‌شده‌ند.

در پایان جنگ شرکت‌هایی که از قبل در کرمان نمایندگی داشتند از نو فعالیت‌های خود را آغاز کردند. افزون بر این چند شرکت جدید نیز به تاسیس دستگاه‌های بافندگی مبادرت ورزیدند. دستگاه‌های حاضر در شهر کرمان افزایش یافت و آن‌ها در اغلب روستاهای اطراف نیز مردم را با این حرفه‌ها آشنا ساختند. بزرگترین شرکت بازرگانی و قالی‌بافی خارجی شرکت ایتالیایی انگلیسی یونانی بود. این شرکت با نام‌های “شرکت شرق” یا “شرق لندن” و” OCM” معروف بوده است.

رکود تجارت:

در این دوره، افزون بر شرکت‌های خارجی در کرمان بسیاری از تاجران نیز سهم عمده‌ای در شکوفایی این صنعت داشتند. با آغاز بحران اقتصادی آمریکا در سال‌های 1933 تا 1930م یعنی 1352 تا 1344 ه. ق، و محدودیت ورود قالی ایران به کشورهای غربی، شرکت شعبه شرکت‌های خارجی در ایران برچیده شد و آن رونق ظاهری بازار فرش از بین رفت.

 بسیاری از شرکت‌ها و بازرگانان آمریکایی سفارش‌های خود را لغو کردند و دفترهای نمایندگی خود را در کرمان بستند. در پایان بحران نیز ادامه کار خود را به صرفه ندیدند. این وضعیت همچنان ادامه داشت تا اینکه در سال 1353 ه. ق/ 1934 م، شرکت سهامی فرش ایران در راور، شعبه‌ای را تاسیس کرد.

برگرفته از: مقاله بررسی جایگاه قالی کرمان در دوره قاجاریان (هانیه نیکخواه/ سارا رضوانی)

همچنین بخوانید: تاریخچه قالی کرمان و دلایل شهرت آن

سی‌پرشیا مگ