فرش یزد در استان کویری یزد با مرکزیت شهر یزد، در همجواری کویر مرکزی ایران قراردارد. همچنین در همسایگی استان‌های خراسان، شیراز، اصفهان؛ در مسیر خلیج فارس و راه جنوبی ایران به هندوستان و در جاده ابریشم است. یزد با کویر پر ستاره‌اش، با رنگ اکر خاک و خانه‌هایش، درختان نخل، بافندگی، سفال و شیرینی‌هایش شناخته می‌شود. تصویری خوش در خاطر ساکنان و مهمانانش نقش بسته است.
نساجی در یزد
از دیرباز تاکنون، یزد یکی از مراکز مهم نساجی ایران بوده است. سابقه شعربافی ایران به دوره سلجوقی می‌رسد که شهرهای کاشان و یزد، مهمترین مراکز آن بوده‌اند. با این تفاوت که در یزد، شعربافی به تمام بافته‌هایی گفته می‌شد که در زمینه نساجی دستی سنتی وجود داشت و مهم نبود که بافته‌ی آنها حتما از ابریشم باشد. در نتیجه انواع نساجی سنتی شامل: دارایی، احرامی، ترمه، دستمال‌های سنتی و شال، جزو شعربافی به شمار می‌رفتند. یزد در قرن نهم میلادی، تجارت قوی‌ای در پارچه بافی که به “شعربافی” مشهور بود، داشته است. این تجارت وامدار حضور هنرمند دوره صفوی، استاد خواجه غیاث‌الدین نقشبند یزدی؛ نقاش، بافنده، کمان‌گیر و شاعر بزرگ ایرانی است. نام درخشان او و نوادگانش، چشم و چراغ هنر بافندگی دوره صفوی و مخمل بافی، زری‌بافی و قالیبافی کارگاه‌های سلطنتی است.
فرش‌های کویری
علاوه بر قالیبافی که در سراسر ایران رایج است؛ در یزد شاهد بافت فرش‌هایی ویژه‌ی مناطق کویری هستیم. فرشها شامل زیلو، گلیم نخی، دوخ و حصیر است. بافت زیلو که به استناد کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب، (سال 372ق) قدمتی دیرین دارد. همچنان یکی از پرطرفدارترین زیراندازهاست. فرش‌های کویری از نخ یا پشم و بیشتر با نقوشی هندسی و به طور رایج، با رنگهای آبی و سفید بافته می‌شود. آنچه در ادامه به آن می‌پردازیم ویژگی قالی‌های این استان است:
ویژگی‌های طراحی، نقش پردازی و رنگ قالی‌های یزد:
در دوره قاجار با رواج پارچه‌های ماشینی، نساجی سنتی از رونق افتاد. این امر باعث شد بافندگان پارچه به تدریج کارشان را از دست بدهند. از این رو، با رکود بازار، نیروی کار ماهر استان یزد و سایر مراکز پارچه بافی ایران، به ویژه نقاشان و طراحان، تجربه خود را به بازار تازه شکوفا شده‌ی قالی آوردند. از جمله تاثیرات این انتقال، رواج قالی‌هایی با طرح‌های واگیره‌ای در فرشبافی یزد شد. پیش از آن، طرح واگیره‌ای بیشترِ پارچه‌های یزد را شامل می‌شد. معروف‌ترین طرح‌های واگیره‌ای قالی یزد: گل‌و‌ماهی، سردارجنگی، امیرجنگی، احمد‌محمدآبادی، تال و خونچه، چهار خانه(خشتی) و طرح بند‌ماهی نام دارند. قالی یزد به دلیل نزدیکی و ارتباطش با مهمترین مراکز قالیبافی ایران (شمال با اصفهان، نایین و کاشان؛ جنوب با کرمان) تاثیراتی از این شهرها را در طرح و نقشه خود پذیرفته است.
به طور کلی زمینه و حاشیه فرش یزد شامل رنگهای لاکی، سرمه‌ای و کرم با حاشیه خاکی است. سایر رنگ‌ها نیز در تناسب با بافت طبیعی این منطقه و شامل رنگهای مشکی، قهوه‌ای، سرمه‌ای، ماشی، ترمه‌ای، طلایی، آبی، سبز و نیلی و البته رنگ فیروزه‌ای است.
قالی کرمان جایگزین فرش یزد
بر اساس گفته سیسیل ادورادز در کتاب قالی ایران، قبل از ورود کرمانی‌ها به یزد و گسترش طرح قالی کرمان در آن، قالیبافی در یزد کم و بیش رواج داشته است. اغلب قالی‌ها با طرح هراتی و طرح سـردار جنگی بافته می‌شد. قالی یزد ارزش داشتنش را داشت! میزان تقاضا از تهران برای قالیبافی کرمان به قدری بود که بازرگانان یزدی چندین نفر طراح و قالیباف (از جمله استاد قاسم و استاد حسین)، برای بافتن قالی از کرمان به یزد بردند، و در مدت اندکی قالی ویژه‌ی یزد از بین رفت.
نمونه‌ای از طرح‌های کرمان در یزد، طرح الله یزدی است. در این طرح زمینه به رنگ لاکی، لچک‌ها فیروزه‌ای، حاشیه‌های پهن و باریک به ترتیب: سرمه‌ای و خاکی هستند. معمولا با همین رنگ‌بندی بافته می‌شوند.
مراکز قالیبافی، اسلوب بافندگی و رنگرزی قالی‌های یزد:
قالیبافی در استان یزد در شهرهای اردکان، ابرکوه یزد، مهریز، خاتم، تفت، صدوق، بافق، طبس و میبد و با گره فارسی (نامتفارن) و به شیوه دو پود بافی، اغلب بر روی دار عمودی گردان رایج است. در رنگرزی از هر دو رنگزاهای گیاهی و شیمیایی استفاده می‌شود.
نیل، جفت، پوست گردو، پوست انار، جاشیر، روناس، اسپرک و برگ مو، از جمله رنگزاهای گیاهی مورد استفاده آنها است. بیشتر این رنگزاها و از همه بیشتر، روناس؛ در پوشش گیاهی این استان می‌روید. رنگرزی خامه‌های قالی مراکز بافندگی یزد، در کارگاه‌ها و کارخانه‌های رنگرزی موجود در همین استان و به دست رنگرزان توانمندش انجام می‌شوند.
همچنین بخوانید: فرش نایین رنگی از دل کویر
