همه چیز در مورد فرش ایرانی

زمان مورد نیاز برای مطالعه: 4 دقیقه

قالی ساروق در روستای ساروق واقع در چهل کیلومتری شمال سلطان‌آباد که اکنون به اراک معروف است، تولید می‌شود. اگرچه این منطقه به دلیل تولید فرش از ابتدا شناخته شده بود، اما در اواخر قرن نوزدهم به شهرت رسید. هر فرش ساروق یک هنر منحصر به فرد است که با افزایش سن می‌تواند ارزش خود را افزایش دهد.

محل بافت قالی ساروق

ساروق و جیریا دو روستا در شمال اراک هستند که بافندگانشان مهارت خاصی در بافت فرش دارند. سابقه چند صدساله بافت فرش در این دو منطقه، باعث شهرت نام تجاری فرش ساروق شده است. تجار کشورهای اروپایی و آمریکایی با برند ساروق آشنا هستند. البته بافت این فرش در روستای جیریا رونق بیشتری دارد و اکثر فرش‌های ساروق توسط اهالی این روستا بافته می‌شوند.

طرح‌های شاخص

قالی ساروق بر روی تار و پود پنبه‌ای بافته می‌شود و می‌تواند دارای طرح و نقش منحنی یا هندسی باشد. برخی از نقشه‌های اصیل ساروق عبارتند از: مرغ و ماهی، مستوفی، گل و بوته، شاه عباسی، افشان و ترنج با گل و جانور، که بعدها به عنوان الگوی قالیبافان ساروقی قرار گرفتند. یکی از زیباترین جلوه‌های قالیبافی در ساروق قالیچه‌های تصویری است. همچنین فرش ساروق مهاجران به عنوان نفیس‌ترین فرش آنتیک ساروق شناخته می‌شود. ساروق مهاجران نامی احترام‌برانگیز در بازار فرش است که فقط به تعداد انگشت شماری از فرش‌های ساروق اطلاق می‌شود. این قالی‌ها در نهایت مهارت و استادی با ذوق هنری تحسین برانگیز و با استفاده از مرغوب‌ترین پشم بره‌ای بافته شده‌اند. فرش‌های مهاجران به طور طبیعی با رنگ‌های درخشان رنگرزی شده‌اند. این فرش‌ها با پرزهای کوتاه پرداخت شده است تا زیبایی پشم‌های درخشان و تنوع رنگی چشمگیر آن‌ها، به خوبی جلوه‌گری کند.

نحوه رنگرزی و رنگ‌های غالب

رنگ‌های غالب مورد استفاده در طرح‌های قالی ساروق شامل نارنجی سوخته، بژ، قرمز، قهوه‌ای، سبز، کرم یا آبی روشن است. معمولا در نمونه‌های جدیدتر، از یک صورتی خاص به نام دوغی استفاده می‌شود. این رنگ با ترکیب مواد رنگزای قرمز با ماست به دست می‌آید. معمولا از رنگ‌های قرمز روشن، فیروزه‌ای یا زرد روشن برای ایجاد کنتراست بین زمینه و نقوش استفاده می‌شود. رنگرزی خوب پشم، یکی از ویژگی‌های قالی ساروق است. به طور معمول روناس، پوست انار و پوست گردو از جمله اصلی‌ترین مواد طبیعی مورد استفاده در رنگرزی پشم فرش ساروق است.

ویژگی‌ها و دلیل محبوبیت

یکی از مشخص‌ترین ویژگی‌های قالی ساروق، رنگ آبی نخ‌های پود آن و همچنین رنگ صورتی دوغی مخلوط با آبی و رنگ‌های روشن است. اعتقاد بر این است که شهرت فرش ساروق مدیون رنگهای کمی است که در این فرش‌ها استفاده می‌شود. ساروق فرشی است که به دلیل کیفیت استثنایی و دوام در برابر سایش همچنان جزو پرفروش‌ترین فرش‌ها شناخته می‌شود. این فرش‌ها غالبا با پشم با کیفیت بالا و محکم و با استفاده از گره فارسی بافته می‌شوند. عامل دیگری که به نرمی این فرش‌ها می‌افزاید این است که عموما در رنگرزی آنها از مواد طبیعی استفاده می‌شود. رنگ‌های طبیعی، برخلاف رنگ‌های مصنوعی، پشم را بدون آسیب رساندن به الیاف آن رنگ می‌کنند.

جنس و نحوه بافت

در بیشتر قالی‌های ساروق از گره‌های فارسی استفاده می‌شود. با این حال، مواردی وجود دارد که قالی ساروق از گره‌های نامتقارن ترکی استفاده می‌کنند. همچنین بر روی دار قالی عمودی، بافته می‌شوند. اکثر فرش‌های ساروق دارای تار و پود پنبه‌ای و پرز پشمی هستند. البته جنس پرز میتواند متغییر باشد، اما تار و پود معمولا پنبه است. پنبه پایه محکم‌تری به فرش می‌دهد و دوام فرش را نیز افزایش می‌دهد. قالی‌های ساروق به طور معمول ریزبافت بوده که باعث می‌شود به راحتی فرش را تا کنید.

تغییر شکل در بازار جهانی

در حدود سال‌های 1920 تا 1930، فاصله زمانی بین دو جنگ جهانی، فرش‌های ساروق به طور عمده برای بازار آمریکا تولید می‌شدند. در حالی که تقاضای زیادی برای فرش‌های ساروق وجود داشت، آمریکایی‌ها چندان تحت تاثیر رنگ‌های استفاده شده در طرح اصلی قرار نگرفتند و روش‌هایی را برای تطبیق رنگ‌ها با سلیقه خود اعمال کردند. این امر باعث ایجاد صنعت رنگ‌آمیزی مجدد فرش در آمریکا در حدود دهه 1950 شد که در آن هزاران فرش ساروق برای سلیقه آمریکایی تغییر شکل داد. در ابتدا رنگ‌های تند فرش‌ها با استفاده از یک فرآیند شیمیایی کمرنگ می‌شدند. سپس دوباره با دست رنگ‌آمیزی می‌شدند تا رنگ‌های مورد پسند بازار آمریکا بیشتر شود. رنگ‌های زرشکی، آبی، سبز و زرد برخی از رایج‌ترین رنگ‌هایی هستند که برای ایجاد این فرش‌های رنگ‌آمیزی شده که به نام ساروق آمریکایی شناخته می‌شوند، مورد استفاده قرار گرفته‌اند. این رنگ‌ها مانند رنگ‌های مورد استفاده در ساروق‌های اولیه در برابر زمان مقاومت نکردند. برای حل این مشکل، فروشندگان فرش نیویورک در آن زمان، رنگ‌ها را با استفاده از رنگ‌های مصنوعی و قلمو، روی فرش نقاشی می‌کردند.

ثبت جهانی قالی ساروق

فرش ساروق برای حفاظت از کپی‌برداری در سازمان جهانی مالکیت‌های فکری ثبت شد. متاسفانه به دلیل تولید‌های بی‌کیفیتی از طرح و نقش‌های ساروق بدون رعایت قانون کپی رایت در کشورهای چین و هند، محصولی جعلی با نام ساروق عرضه می‌شد که در پی اقداماتی، این فرش اصیل و ارزشمند ثبت جهانی شد.

در حالی که همه فرش‌های ایرانی به دلیل شکوه و زیبایی خود شهرت دارند، فرش ساروق یکی از بهترین نمودهای این ویژگی‌ها هستند. فرش‌های ساروق محکم و متراکم هستند و به راحتی ساییده نمی‌شوند و آسیب نمی‌بینند. ساروق با ظاهر استثنایی، کیفیت بالا، مقاومت در برابر سایش چندین دهه همچنان یکی از پر فروش‌ترین فرش‌های ایرانی است. این منطقه برای جامعه فرش ایرانی بسیار ارزشمند و شایسته احترام است.

همچنین بخوانید : قالی بلوچ و ویژگی های این هنر دستی مرزی

سی پرشیا

اگر می‌خواهید به آهنی‌ترین فرش جهان بنگرید باید فرش بیجار را نظاره‌گر شوید. بیجار در استان کردستان در غرب ایران قرار دارد و دومین مرکز مهم قالی‌بافی در این استان است. این شهر در زمان شاه اسماعیل صفوی ساخته شد و به‌عنوان مرکز منطقه‌ گروس انتخاب شد. امروزه تجار قدیمی فرش هنوز هم قالی قدیمی بیجار را با نام گروس می‌شناسند. اگرچه برخی از فرش‌های این ناحیه را بافنده‌های افشاری می‌بافند که در شمال بیجار و اطراف تکاب زندگی‌ می‌کنند. این فرش‌ها با نام افشار بیجار نیز معروف است.

فرش پرده‌ای گروس

فرش بیجار در دوران قاجار:

با توجه به تاریخ فرش‌های به جا مانده بیجاری می‌توان گفت که فرش بیجار به احتمال زیاد در دوران قاجار همزمان با رشد قالی‌بافی ایران و حضور شرکت‌های خارجی در اواخر این دوران رو به گسترش گذاشته است. فرش‌های بیجار اولیه توسط خان‌های کرد یا امرا و فرماندهان برای استفاده شخصی یا هدیه به مقامات دولتی سفارش داده می‌شدند. گاهی این فرش‌ها همراه با کتیبه‌هایی بافته می‌شدند تا به‌عنوان هدیه به وزیران دوران قاجار داده شوند. نمونه‌های فراوانی از آن‌ها امروزه در موزه‌های ایران و جهان و حراج‌های بزرگ هنری وجود دارد.

«فرش را در بسیاری از نقاط ایران می‌بافند. بهترین انواع، بدون تردید، از آن کردستان است که نمونه‌های خوبی از آن‌ها در موزه‌‌ها وجود دارد. در اینجا طرح بافته شده به مانند بسیاری نمونه طرح‌های نامتناسب فرنگی، نقش گل و دسته گل یا نقوش دیگری نیست که از یک زمینه یکنواخت بیرون جهیده باشد؛ بلکه بیشتر به یک لایه گل می‌ماند که روی زمینه پخش شده یا دشتی است از گل‌های وحشی در بهار. سبک بسیار مقتضی‌تری از تزئین برای بافته‌های مخصوص زیر پا.»           

                                                                     رابرت مرداک اسمیت

فرش بیجار در دوران پهلوی:

در دوران پهلوی نیز قالی‌بافی در بیجار رواج داشته است. اگرچه جنگ جهانی دوم تاثیر مستقیمی روی قالی‌بافی داشت و چند سالی باعث کاهش رونق آن شده است. چنانچه سیسیل ادواردز می‌گوید: «در سال 1938 که در حدود 1000 دستگاه بافندگی در این ناحیه مشغول کار بود و فراورده سالانه آن به هزار تخته می‌رسید. سپس جنگ جهانی دوم آغاز گشت… بار دیگر میزان قالی‌بافی در بیجار به مقدار زیادی تنزل یافت.

در سال 1948 هنگامی که از همدان به بیجار رفتم انتظار داشتم علائمی از آغاز فعالیت مجدد در این زمینه مشاهده نمایم، مثلا در بیجار و روستاهای اطراف آن دستگاه‌های بافندگی که به کار اشتغال دارند نظر مرا جلب کند، ولی مایوس شدم، چه در تمام شهر فقط یک تخته قالی بر دار دیدم. وضع روستا‌ها نیز بهتر از شهر نبود. کل میزان فراورده این ناحیه نیز به زحمت به 20 تخته در ماه می‌رسید.» از سال‌های 1340 به بعد بسیاری از مراکز فرش‌بافی بیجار تجدید حیات یافت و تاکنون نیز بافت فرش بیجار ادامه دارد.

به راستی چرا فرش بیجار در بازارهای داخلی و جهانی مشتریان خاص خودش را دارد؟

فرش‌های بیجار به دلیل دوام و اندازه‌های بزرگ پارچه برای کاخ‌ها شهرت جهانی دارند. این فرش‌ها در عین پرکاری به علت دارا بودن رنگ‌آمیزی‌های زیبا نرمش و هماهنگی خاصی دارند. البته ویژگی‌های دیگر فرش بیجار نیز در محبوب بودنش تاثیر دارد.

مواد اولیه

مواد اولیه استفاده شده در فرش بیجار پشم محلی بیجار است. پشم مصرف شده معمولا از پشم‌های منطقه است. اخیرا برای چله به جای پشم از نخ پنبه استفاده می‌شود. به طور بسیار محدود در فرش‌های قدیمی از ابریشم استفاده شده است.

رنگ

رنگ‌های لاکی، آبی، نیلی، سبز و سرمه‌ای در فرش امروز دیده می‌شوند. رنگ فرش‌های اولیه فرش بیجار قرمز، گلی، دوغی، پنبه‌ای، صورتی، بنفش، قهوه‌ای، شتری، کرم، سبز، آبی، قهوه‌ای، و طلایی است. توانایی رنگرزان بیجاری در حدی است که قابلیت تولید تمام طیف‌های رنگی را دارند. رنگ‌های زیبای فرش‌های بیجار از برگ مو، پوست گردو، پوست پیاز، انار، سماق، دانه ورک، اسپرک، قرمز دانه، نیل و رناس به دست می‌آید.

واگیره قدیمی  بیجار، طرح سمنبر خانم

طرح و نقش

لچک‌وترنج، قابی، ماهی درهم، گل فرنگ و اسلیمی از انواع طرح‌های فرش بیجار است. انواع نقوش اسلیمی، ماهی درهم، لچک‌وترنج، میناخانی، مستوفی، مران، حلوایی، حیوان‌دار، بته، دسته گلی، گل میرزاعلی، گل وکیلی و گل سرخی، و خرچنگی در فرش‌های بیجار دیده می‌شود. انواع مختلف لچک‌وترنج‌های هندسی به صورت کف ساده در قالی‌های قدیم بیجار نیز بسیار دیده شده است. طرح سمنبر خانم و طرح اسلیمی دهن‌اژدر از طرح‌های معروف قالی قدیم بیجار است.

فرش بیجار، طرح اسلیمی دهن اژدر، 1900، حراج ساتبیز

بافت

قالی‌های بیجار با گره متقارن بافته شده‌اند. به طور معمول قالی قدیمی بیجار دارای سه پود از پشم ضخیم است که با استفاده از ابزارهای خاص فلزی یا یک شانه آهنی سنگین در میان رج‌ها قرار می‌گیرد و بافت انجام می‌شود. امروزه قالی‌های بیجار همگی از نوع دو پود است. فراوانی ردیف پودها موجب می‌شود که قالی‌های بیجار، شکل ظاهری و سختی متمایزی داشته باشند و به قالی آهنی معروف شوند. این قالی‌ها در ابعاد مختلفی بافته می‌شوند، از پشتی‌های کوچک و قالی‌های ذرع و نیم گرفته تا کناره‌ها و قالی‌های بزرگ.

فرش بیجار و سنندج چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارند؟

فرش بیجار و سنندج دارای تفاوت‌ها و شباهت‌هایی‌اند. چنانچه سیسیل ادواردز درباره فرش‌های قدیمی بیجار می‌گوید: «هنگام برآورد و ارزش‌یابی قالی در دنیا، قالی بیجار مقام خاصی را حایز است. مانند قالی سنه، بافت و جنس منحصر به فردی دارد که در ایران و سایر کشورهای جهان نظیر آن را نمی‌توان یافت. نیز مانند قالی سنه دست نخورده باقی مانده و تحت نفوذ تزیین‌کنندگان خارجی قرار نگرفته است. بافت و رنگ و طرح آن با وجود خاص بودن و… مملو از ویژگی‌هایی است که به قالی‌بافان این ناحیه تعلق دارد.»

همچنین جواد یساولی بعداز اشاره به اینکه تولیدات ناحیه قالی‌بافی بیجار مشتمل بر شهر بیجار و روستاهای اطراف آن، به تولیدات همسایه‌اش سنه شباهت فراوان دارد، می‌گوید: «بافت فشرده و ضخیم و زمخت محصولاتی را عرضه می‌دارد که برای سال‌ها دوام آن را تضمین می‌کند. این فشردگی و زمختی را بایستی تا حدی مدیون پودی دانست که بر خلاف تولیدات سنه، به صورت دوتایی استفاده می‌شود. طرح قالی بیجار شباهت به قالی سنه دارد؛ اما رنگ‌های قالی بیجار تقریبا همیشه تیره‌اند. رنگ‌های روشن‌تر نیز به کار برده می‌شود؛ اما رنگ تیره یکی از وجوه متمایز قالی بیجار از تمام قالیچه‌های فرقان، سنه، ساروق و محال است که با طرح هراتی بافته می‌شوند.»

منابع

ادواردز، آرت‍ور س‍س‍ی‍ل. 1362. ق‍ال‍ی‌ ای‍ران‌. م‍ه‍ی‍ن‌دخ‍ت‌ ص‍ب‍ا. تهران: ان‍ج‍م‍ن‌ دوس‍ت‍داران‌ ک‍ت‍اب.
ژوله، تورج. 1381. پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی.
صباحی، طاهر. 1393. قالین؛ چکیده‌ای از تاریخ و هنر قالی بافی مشرق زمین. تهران: گویا، کمیسیون ملی یونسکو-ایران، فرهنگستان هنر، میراث فرهنگی.
صوراسرافیل، شیرین. 1385. فرش‌های کردی 1: کردستان. تهران: نشر تاریخ ایران.
مرداک اسمیت، رابرت. 1399. هنر ایران. کیانوش معتقدی. تهران: خط و طرح.
یساولی، جواد. 1375. مقدمه‌ای بر شناخت قالی ایران. تهران: یساولی.

Peter F. Stone, (2013), Oriental Rugs: An Illustrated Lexicon of Motifs, Materials, and Origins, North Clarendon :Tuttle.
Abraham Levi Moheban, 2015, The Encyclopedia of Antique Carpets: Twenty-Five Centuries of Weaving, Princeton Architectural Press.

شما می‌توانید تجربیات و نظرات خود را درباره خصوصیات و کیفیت این فرش‌ با ما در میان بگذارید. همچنین می‌توانید فرش‌های بیجار با انواع طرح‌ها را از فروشگاه فرش دست‌باف سی‌پرشیا به‌صورت اینترنتی خریداری نمایید.

سی‌پرشیا مگ

از گذشته‌های دور تا کنون، در نواحی مختلف ایران که شامل شهرها، روستاها و قلمروی اقوام عشایر گوناگون است، فرش بافی رواج داشته است. عبارت فرش، هم فرش‌های دارای پرز که به آن قالی گفته می‌شود و هم فرش‌های تخت‌باف همچون گلیم را دربرمی‌گیرد. ولی در این نوشته منظور ما بیشتر، فرش‌های دارای گره و پرز یا همان قالی است. در هر یک از نواحی قالیبافی ایران، فرش از نظر «طرح و نقش»، «الیاف و مواد بکار رفته»، «مواد رنگزای استفاده شده در رنگرزی»، «نوع گره و تکنیک بافت»، «ارتفاع پرز قالی» و حتی «ابعاد معمول» دارای تنوع بسیاری است.

برای درک برخی از تفاوت‌های فرش‌های نواحی مختلف چند مثال ساده می‌زنیم:

در نظر بگیرید که در زمانی که ارتباطات و به بیان ساده‌تر رفت و آمد بین شهرها و روستاها به این سادگی نبوده، هر قومی بر اساس ادراکی که از طبیعت پیرامون خود داشته، سلیقه هنری خاص خود را داشته است. این موضوع در انتخاب رنگ‌های قالی نیز قطعا تاثیر گذار بوده است.

از طرفی، طبیعتاً اولویت اول افراد در هر منطقه، استفاده از مواد رنگزای طبیعی همان منطقه برای رنگرزی بوده است. به همین دلیل برخی رنگ‌ها در فرش‌های برخی مناطق بیشتر وجود دارد و یا برخی رنگ‌ها تقریباً وجود نداشته است. چرا که مواد رنگزای مورد نیاز برای رنگرزی یا در آن منطقه وجود نداشته و یا به علت هزینه بالا، این مواد برای رنگرزی فرش به صرفه نبوده است. حتی به فرض اینکه برخی مواد، برای مثال روناس، در مناطق مختلف ایران وجود داشته است، مشکلاتی پیش می‌آمد. به علت شرایط آب و هوایی متفاوت، روناسی که در منطقه غرب کشور به عمل می‌آمده با روناسی که در منطقه شرق کشور به عمل می‌آمده، خروجی نهایی متفاوتی در رنگرزی پشم ایجاد می‌نموده است.

یک مثال دیگر، جنس پشم گوسفندان نژادهای مختلف است که در هر منطقه با یکدیگر متفاوت می‌باشد. این موضوع در مشخصه‌های کیفی قالی‌های تولیدشده با پشم گوسفندان مختلف، از دیرباز تا کنون اثر گذار بوده و هست. برای مثال در مناطق سردسیر و کوهستانی، پشم گوسفندان ضخیم‌تر و زبرتر و در قسمت‌های گرمسیری، نازک‌تر و نرم‌تر است. همین باعث می‌شود که فرش‌های منطقه آذربایجان و کردستان، زبری بیشتری در مقایسه با مثلا فرش‌های خراسان داشته باشند. قالی‌هایی که معمولا با پشم نرم‌تری تولید می‌شوند.

نواحی مختلف ایران

بنا به چنین دلایلی، اصالت فرش‌های قدیمی، نه فقط بسته به طرح و نقش‌های معمول مناطق مختلف که ریشه‌های فرهنگی و تاریخی دارد، بلکه متاثر از عوامل محیطی نیز بوده است. چنین تفاوت‌هایی با گسترش ارتباطات و انتقال مصالح مختلف قالیبافی بین مناطق مختلف تا حدودی کمرنگ‌تر شده است. ولی این تفاوت‌ها همچنان وجود دارند و سبب می‌شوند که فرش مناطق مختلف، هر یک دارای مشخصه‌های منحصر بفردی باشند. این مشخصه‌ها از ابعاد مختلفی قابل بررسی هستند. برای مثال، فرش بیجار، به فشردگی بافت، وزن سنگین و استحکام بالا معروف است. بطوری‌که در برخی کشورهای اروپایی به آن لقب فرش آهنین داده شده است. این در حالی است که فرش یلمه که توسط عشایر ترک استان اصفهان بافته می‌شود و بطور معمول علاوه بر پرز، تار و پود آن نیز از پشم است، وزنی نسبتاً سبک و ساختاری نرم و منعطف دارد.

بنابراین هنگامی که در خصوص فرش یک منطقه صحبت می‌کنیم، موضوع فقط طرح و نقش و رنگ‌آمیزی نیست. بلکه مولفه‌ها و مشخصه‌های کیفی بسیاری همچون نوع گره و تکنیک بافت، مصالح بکاررفته و حتی میزان شدت دفه زنی توسط بافنده در آن نقش بازی می‌کنند. بطوری که اگر بخواهیم یک فرش بیجار را با همان طرح و نقش و با همان مصالح، توسط بافندگان شهر دیگری تولید کنیم، قطعا خروجی نهایی، متفاوت از آن چیزی خواهد بود که از نظر کارشناسی، نسبت به فرش بیجار انتظار می‌رود. این موضوع کمابیش در خصوص تفاوت‌های فرش‌های نواحی مختلف ایران صادق است.

ادامه دارد …

همچنین بخوانید : ویژگی‌ های فرش‌ های نواحی مختلف ایران ( قسمت دوم )

سی پرشیا مگ