نویسنده: نیلوفر علیپور
درباره نقوش جانوری: جدال حیوانات و گرفت‌وگیر حیواناتی مانند شیر و غزال و… و بهره‌گیری از وجود پرندگان زیبا که شاخسار درختان و گل‌ها را مامن و ماوای خود قرار داده و این حالات را نظاره گرند و ترکیب خطوط مدور و کمانی اسلیمی و گل‌های ختایی با این عناصر که همچون رشته‌ای از گل آنها را دربرمی‌گیرند، ازجمله ویژگی‌های نقشه شکارگاهی است که خاستگاه اولیه آنها را در نقوش بسیار زیبای شکارگاهی دوره صفویه می‌توان جست‌وجو کرد.
جواد یساولی
فرش که سال‌هاست در جهان شناخته شده است و تولید گسترده‌ای نیز دارد خاستگاه خود را در ایران می‌یابد، کشوری که زیباترین انواع فرش جهان را تولید می‌کند. این فرش‌های زیبا نقوش متفاوتی دارند که از گذشته تاکنون در فرش‌های ایرانی رخ‌نمایی می‌کند. شاید شما نیز از کسانی باشید که یک فرش را بر اساس نوع نقوش آن خریداری می‌کنید. اگر به نقوش جانوری علاقه دارید پیشنهاد می‌کنیم ماجرای نقوش جانوری را در فرش ایرانی بخوانید.
نقوش جانوری:
نقوش جانوری یکی از مهمترین و اثرگذارترین نقوشی است که در فرش‌های ایرانی می‌توان دید. این نقوش از دوران صفوی تاکنون بارها و بارها در فرش‌های ایرانی تکرار شده است. یک بار به صورت طبیعی و واقع‌گرایانه و بار دیگر نیز به صورت انتزاعی و خیال طراح یا بافنده. این نقوش ریشه در باورها و اسطوره‌هایی دارد که با گذشت زمان به حیات خود ادامه داده و در نهایت به یکی از نقوش اصلی در فرش‌ها تبدیل شده‌اند. آیین مهرپرستی که یکی از دین‌های ایران باستان به شمار می‌رود و در اعتقادات اقوام هندوایرانی نیز پیشینه‌ای طولانی دارد، می‌تواند دلیلی برای کاربرد گسترده این دسته نقوش باشد.
نقوش جانوری نیز مانند سایر نقوش فرش در ترکیب و هماهنگی با سایر طرح‌ها مانند محرابی، هندسی، درختی، لچک و ترنج، تلفیقی، اقتباسی، ایلی و عشایری و… به کار می‌رود. ترکیب و هماهنگی نقوش جانوری با دیگر طرح‌ها صحنه‌های زیبا و خیال‌انگیزی را در فرش ایرانی ایجاد می‌کند.
هچنین فرش‌های مناطق مختلف ایران از شمالی‌ترین تا جنوبی‌ترین و از غربی‌ترین تا شرقی‌ترین نقطه پر است از نقوش جانوری. این نقوش هر بار در هر منطقه ویژگی بارز همان ناحیه را پذیرفته و با رنگ‌های گوناگون به تصویر کشیده شده است. پس اگر شما یک فرش با نقوش جانوری می‌خواهید باید به سراغ فرش‌های مناطق مختلف ایران بروید.
اما به راستی این نقوش چه ویژگی‌هایی دارند؟
نقوش جانوری شامل حیواناتی مانند اسب، شیر، بز، گاو، قوچ، آهو، پلنگ، گوزن، ببر، ماهی، اردک و… است. این نقوش گاهی به صورت ترکیب با گیاهان و حیوانات دیگر و گاهی به صورت مفرد دیده می‌شوند. طرح درختی حیوان‌دار و شکارگاه ازجمله معروف‌ترین طرح‌ها با نقوش جانوری است.
درختی حیوان‌دار
در طرح قالی‌های درختی حیوان‌دار در ذهن بیننده بیشه‌زاری را تداعی می‌کند که در جای‌جای آن حیوانات مختلف اهلی و وحشی در لابه‌لای درختان و علف‌ها به گردش و جست‌وخیز و استراحت مشغول‌اند و پرندگان بر بالای شاخسار درختان به نظاره آنان کمر بسته‌اند. حواشی پهن اکثرا نقوش متن را با تغییراتی در ابعاد کوچک‌تر در خود دارند. تقسیم‌بندی حیوانات، بوته‌ها و درخت‌ها در متن به نحوی است که در نهایت هماهنگی و تعادل در تمام جوانب آن به چشم می‌خورد.
نقش گرفت‌وگیر، فرش صفوی، موزه متروپولیتن
طرح شکارگاه
در نقشه‌های کهن و اصیل شکارگاه صحنه شکار چنان است که در آن آشکارا پادشاهی مشغول شکار است، یعنی شاه دارای تاج و دیگر زیورهایی است که معمولا شاهان روزگار کهن داشته‌اند. در طرح شکارگاهی می‌توان طرح گلستان باستانی یا انعکاسی از واقعیات فردوس‌های کهن را دید. یکی از این طرح‌های شکارگاهی اصیل نقشی وجود دارد که در آن شیر به گاو یا شیر به پلنگ یا ببر و… حمله کرده است. این نقش گرفت‌وگیر نام دارد که یادآور یک نقش کهن باستانی معروف است و هم وجود انواع حیوانات در فردوس‌های باستانی است.
نقوش گرفت‌وگیر:
نقوش گرفت‌وگیر در اصطلاح به صحنه‌های نبرد میان دو یا چند حیوان اطلاق می‌شود که در مقابل هم قدرت‌نمایی می‌کنند. دو حیوان همنوع، دو حیوان غیرهمنوع، یک حیوان و یک پرنده، دو پرنده و سه حیوان در نقش گرفت‌وگیر دیده می‌شود. انواع حیوانات در حال نبرد نیز می‌توانند شیر و آهو، شیر و گوزن، شیر و ببر و گوزن، شیر و گاو، شیر و اسب، ببر و آهو، ببر و گوزن و… باشند. آثار کهن فراوانی موجود است که از شکارشدن یک حیوان توسط حیوان دیگر حکایت می‌کند. بیشتر تصاویر فرش شامل درگیری دو حیوان با یکدیگر است.
دیگر اینکه در این شکارگاه‌ها معمولا شاهی را در صحنه شکار می‌بینیم اما اگر تعداد شکارچیان بیش از یک نفر باشد، ضمن اینکه همه آنها جامه‌ها، زیورها و کلاه یا تاج شاهانه دربردارند، معمولا یکی درشت‌تر، در وسط صحنه و با آرایش بیشتر و آشکارتر تصویر می‌شود که نشان‌دهنده شاه و شاهزادگان یا درباریان و نزدیکان خاندان شاهی در صحنه شکارگاه است.
منابع
یساولی، جواد. 1375. مقدمه‌ای بر شناخت قالی ایران. تهران: یساولی.
اکنون با نقوش جانوری در مناطق مختلف آشنا شدید. شما می‌توانید تجربیات و نظرات خود را درباره نقوش جانوری با ما در میان بگذارید. همچنین می‌توانید فرش‌های دستباف با نقوش جانوری را از فروشگاه فرش دستباف سی‌پرشیا به‌صورت اینترنتی خریداری نمایید.
این طرح در دوران صفویه به پرکاربردترین طرح تبدیل می‌شود و از جمله ویژگی‌های بارز قالی‌های آن دوره به شمار می‌رود. تعدادی آثار مینیاتور از دوران صفویه و مغول به جای مانده که در آنها سلاطین و اشخاص مهم حماسی به صورت نشسته روی قالی‌هایی با طرح ترنج ترسیم شده‌اند.
منشا اصلی ایده طرح لچک ترنج به طرح همین حوض‌ها بازمی‌گردد. غالبا طرح ترنج به شکل بیضی و به صورت طولی در مرکز قالی قرار می‌گیرد و دارای دو بخش هم‌جوار به نام سر ترنج است. برخی مواقع هم به شکل ساده یا دایره ای است.
تعریف ترنج و لچک
ترنج معمولا با رنگی متضاد نسبت به رنگ زمینه فرش به کار می‌رود. پس‌زمینه طرح ترنج معمولا آراسته به گل‌ها و ساقه‌هاست. البته ترنج مرکزی همواره گلدار نیست و در برخی موارد رنگی یکنواخت دارد.
سر ترنج نام‌های دیگری چون کشکول، کلاله و دستان نیز دارد. بسته به نقوشی که در خود ترنج به کار رفته، ممکن است کلاله یا همان سر ترنج، از یک گل شاه عباسی و یا یک سربند مفصل و زیبا از تشکیل شده باشد. گردن این ترنج از یک گل پروانه یا از نوع گل‌های گرد و یا عناصر دیگری تشکیل شده باشد.
رایج‌ترین طرح فرش گلدار ایرانی از ترنجی مرکزی و لچک‌هایی تشکیل می‌شود که روی زمینه‌ی آن گل‌ها، شاخه‌های پیچ در پیچ درخت مو و درخت زندگی به چشم می‌خورد. فرش‌های دستباف معروفی نیز با طرح لچک ترنج وجود دارند که از جمله شناخته‌شده‌ترین آنها می‌توان به قالی معروف اردبیل یا همان شیخ صفی اشاره نمود که در حال حاضر در موزه ویکتوریا و آلبرت بریتانیا نگهداری می‌شود.