همه چیز در مورد فرش ایرانی

فرش اردبیل
زمان مورد نیاز برای مطالعه: 3 دقیقه

فرش اردبیل‌: نام اردبیل با نام درخشان‌ترین عصر هنر ایران یعنی دوره صفوی گره خورده است. اردبیل در عصر صفوی از لحاظ سیاسی و اقتصادی از مهم‌ترین شهرهای ایران بود. شاه اسماعیل صفوی، برای تشکیل حکومت واحد ایرانی، از اردبیل قیام کرده بود. علاوه بر این، اردبیل به علت قرارداشتن در مسیر شاهراه تجارتی ایران و اروپا، اهمیت زیادی داشت. محصولات مهم ایران از جمله ابریشم گیلان، از طریق اردبیل به اروپا صادر می‌شد.

فرش اردبیل
قالی اردبیل

اما آنچه ریشه‌های فرش را در خاک اردبیل محکم کرده، مشهورترین شاهکار قالیبافی ایران عصر صفوی است. قالی‌هایی که با نام «قالی‌های اردبیل»، در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن و موزه لس‌آنجلس نگهداری می‌شوند. احتمالا هرگاه از قالی اردبیل سخن می گوییم، اولین تصویری که در ذهن بسیاری از ما نقش می‌بندد، این دو قالی مشهور لچک ترنج تاریخ دار است که متعلق به مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی بوده و به امضا هنرمند بافنده‌اش «مقصود کاشانی» (946ق/ 1539م) رسیده است. به‌ رغم نسب کاشانی بافنده قالی، متخصصان فرش از جمله دکتر سیروس پرهام، بافت این قالی را مربوط به کارگاه‌های سلطنتی اردبیل می‌دانند. از جمله این دلایل، استفاده از پشم همین منطقه است.

ترنج زرد رنگ این قالی‌ها، هر یک با 16 کلاله، همچون خورشیدی بر زمینه سرمه‌ای رنگ قالی می‌درخشد و دو قندیل هم بالا و پایین قالی‌ها را آراسته است و در کتیبه‌های قاب دار آن‌ها عبارت «عمل بنده درگاه مقصود کاشانی سنه 946» همراه بیتی از حافظ شیرازی؛ بافته شده است.

«جز آستان توام در جهان پناهی نیست   سر مرا به جز این در حواله گاهی نیست»

ویژگی‌های قالیبافی اردبیل

اردبیل از مناطق مهم فرشبافی در منطقه آذربایجان ایران است. قالی، گلیم‌های ساده و برجسته، جاجیم و ورنی از جمله دستبافته‌های مهم استان اردبیل هستند. قالی‌های اردبیل به سه شیوه ی تخت‌بافت، نیم‌لول و لول، بر روی دارهای عمودی که به روش ترکی چله‌کشی شده است و با گره متفارن(ترکی) بافته می‌شوند. روناس، گندل، پوست انار، پوست گردو، نیل و قرمزدانه از جمله رنگ‌زاهای سنتی و مهم به کار رفته در قالی‌های اردبیل است. در بافت قالی، برای چله (تار)، بیشتر از الیاف پنبه و پشم و گاه از ابریشم استفاده می‌شود. پود به طور سنتی از جنس نخ پنبه است و امروزه از نخ «پلی استر» نیز استفاده می‌شود.

فرش اردبیل

 فرش‌شناسانی مانند فورد، فرش اردبیل را در 4 گروه بررسی کرده‌اند:

  1. قالی‌های بافت روستاهای اردبیل، با طرح‌های هندسی و پرز‌های بلند.
  2. قالی‌هایی که طرح‌های هندسی‌شان از طرح‌های قفقاز اقتباس شده است. از جمله طرح کله‌ قوچ.
  3. قالی‌های شهری با طرح‌های نیمه شکسته اقتباس شده از تبریز از جمله: شیخ‌صفی، شاه‌عباسی، هراتی و حاشیه‌های مداخل و چایدان (سماوری) و …
  4. قالی‌های ابریشمی با طرح‌هایی متنوع.
فرش اردبیل
مناطق مهم فرشبافی

مشگین شهر، پارس‌آباد، خلخال، گرمی، بیله سوار، نیر، نمین، و کوثر از جمله شهرستان‌های استان اردبیل هستند. از مهم‌ترین مراکز بافت فرش استان که فرش‌های محلی و روستایی آذربایجان را شامل می‌شوند، می‌توان به شهرهای اردبیل، مشگین شهر، خلخال و روستاهای آنها اشاره کرد. عمده قالی‌های اصیل این مراکز، از لحاظ طرح و رنگ و بافت در کنار قالی‌های محلی و روستایی ایران، که دارای نقوش ساده‌تر و هندسی است، قرار می‌گیرند. عشایر شاهسون نیز دارای مشهورترین و بهترین گلیم‌ها، ورنی‌ها و دستبافته‌های گره‌دار در میان عشایر آذربایجان هستند.

جاجیم‌های بافت خلخال معروف‌ترند. گلیمی بدون پرز که توسط عشایر مغان ارسباران ‌و مشگین شهر بافته می‌شود. بهترین ورنی‌های اردبیل را ایل شاهسون، یا ایل سون می‌بافند.

همچنین بخوانید: ارمنی باف از کوه آرارات تا آن سوی مرزها

سی پرشیا

 

آدرس کوتاه: https://www.cpersia.com/mag/fa/7071

 


ارمنی باف
زمان مورد نیاز برای مطالعه: 4 دقیقه

ارمنی باف: در تاریخ ایران، نخستین بار در کتیبه?های بیستون، متعلق به عصر ‏هخامنشیان، از ارامنه یاد شده است. آن‌ها در میان ایرانیان جایگاه ویژه‌‌ای دارند. شاهد این گفته، منظومه‌ “خسرو و شیرین” سروده  نظامی است که به سفارش شاه سلجوقی، سلطان ارسلان، داستان عاشقانه “خسرو پرویز”پادشاه ساسانی و “شیرین” شاهزاده ارمنی را روایت می‌کند.

سنت قالیبافی در ایران، بر پایه فرهنگ و هنر همه اقوام این سرزمین بنا نهاده شده است. از جمله ارامنه که نخستین مهاجرت گسترده‌ آن‌ها به ایران در زمان اردشیر ساسانی و پس از آن، در زمان شاپور ‏دوم (سده سوم و چهارم میلادی) صورت گرفت. آن‌ها پس از مهاجرت به ایران، با توجه به پیشینه ارمنستان در قالیبافی و شهرت فرشبافی در ایران، به قالیبافی توجه بیشتری نمودند. تا به جایی که یکی از زیباترین انواع قالی ایرانی زوال یافته، قالی ارامنه است.

چه در میان اهل تحقیق و چه در میان فرش‌فروشان، “ارمنی باف” اصطلاح معروفی است. ارمنیان در اصفهان، تهران و نقاط دیگر؛ اکنون صرفا برای سرگرمی و تفریح قالی می‌بافند و نقشه‌های اصیل خود را که یک دنیا بار فرهنگی داشت فراموش می‌کنند و بیشتر نقشه‌های دیگری از جمله آرمان‌ها و علایق خود، مثل کوه آرارات را بر فرش می‌بافند. این در حالی است که در ایران نه چندان دور قالی ارامنه ایران معروف بوده است. از میان این بافته ها، فرش‌هایی که ارمنیان اطراف زاینده رود، فریدن تا اراک، مخصوصا روستای لیلیان بافته‌اند معروفترند. فرش‌های بافت ارمنیان نواحی دیگر، از جمله اطراف بروجن و خرقان در غرب قزوین و شمال ساوه، شهرت کمتری دارند. به ویژه بافته‌های ارمنی خرقان که در چند روستا، از جمله روستای حصار ارمنی بافته می‌شدند بسیار کمتر شناخته شده‌اند.

ارمنی باف

مشخصات کلی قالی‌های ارامنه ایران

قالی‌های ارامنه، اغلب کوچک‌پارچه و ذهنی?باف هستند و به شیوه تخت‌باف و تک‌پود ‏ضخیم، با الیاف پنبه و پشم و در رجشمارهای پایین بافته شده‌اند. چله‌کشی و نوع گره در این بافته‌‌ها بیشتر به شیوه ترکی است. گرچه مشهورترین بافته ارامنه در ایران یعنی قالی‌های لیلیان گره فارسی دارند.

طرح ارمنی باف، بیشتر بصورت هندسی و یا واگیره‌ای بوده است و طرح‌های دیگری از جمله: لچک و ترنج، افشان، گلدانی و تصویری دارند. نقوش گره بافته‌های ارمنی ایران، نشان از پیوند این قوم، با سنت‌های هنری و باورهای دیرین و ریشه مشترک در ایران دارد و آن را از بافته‌های ارمنستان متفاوت می‌کند. از جمله مهم‌ترین این نقوش در پیوند با سنت فرشبافی ایران، می‌توان به: نقش آب، ماهی، گل نیلوفر، درخت زندگی، انار، انگور، شاخ بز، عقاب، اژدها، مهراب، صلیب، بته و حاشیه دوستکامی اشاره نمود. لاکی، سرمه‌ای، طلایی، صورتی، شتری، سبز یشمی و قهوه‌ای از جمله رنگ‌های پرکاربرد این قالی‌ها هستند.

ارمنی باف

ارتباط فرش ارمنی با فرش ایرانی

شواهد ارتباط فرش ارمنی و ایرانی حتی به پیش از اسلام می‌رسد. زیرا همان نشانه‌هایی که از آیین مهر بر فرش ایرانی باقی مانده است کم و بیش بر روی فرش ارمنی هم دیده می‌شود.

ارتباط فرش ارمنی باف با فرش ایرانی مخصوصا از دوره صفوی بیشتر می‌شود. زیرا چنان که می‌دانیم صفویان عده زیادی از ارمنیان را به اصفهان و اطراف آن مهاجرت دادند. این عده توانستند با همت و پشتکار خود، چه در اصفهان و چه در بختیاری، چهارمحال، فریدن، کمره، خرقان و آذربایجان تعداد زیادی روستا را آباد کنند. خانه‌های بزرگ، روشن و زیبا بسازند و در رونق و آبادانی سرمشق همسایگان خود شوند. اکنون که تقریبا همه روستاییان ارمنی منطقه فریدن و اطراف زاینده رود به اصفهان، تهران، ارمنستان و نقاط دیگر جهان مهاجرت کرده‌اند، هنوز دیوارهای صاف بلند، درهای پهن، زیبا و استوار، که یک یا دو چلیپا بر روی خود دارند، خانه‌های بزرگ، اطاق‌های روشن و پاکیزه نشانه حضور ارمنیان در این مناطق است.

ارمنی باف

نقش ارامنه در تولید و تجارت فرش

از زمانی که نمی‌دانیم کی و چگونه، عده‌ای از ارمنیان در کار فرش بوده‌اند و با فرش ایرانی ارتباط داشته‌اند. عده‌ای از ارمنی‌های جهان، مجموعه‌داران بزرگ و معروفی بوده‌اند و هستند. از قرن نوزدهم عده‌ای فرش‌ فروش معروف ارمنی در جهان پیدا شدند. اکثر این عده از خاک عثمانی (ترکیه) مجبور به مهاجرت شدند و در اروپا و آمریکا به تجارت فرش پرداختند. پیش از قرن نوزدهم نیز بازرگانان ارمنی فرش شناخته شده بودند. در قرن شانزدهم، پادشاه لهستان سیگیسموندا واسای سوم، بافت تعداد زیادی فرش را برای دربارش از شاه عباس تقاضا کرد. واسطه او که به ایران آمد و ترتیب کارها را داد و به اصفهان و کاشان و کارگاه‌های قالی‌بافی آن دو شهر رفت یک ارمنی بود. او با توانایی، فرش‌های لازم را با نقشه‌های دلخواه پادشاه لهستان تهیه کرد و به لهستان برد.

 شماری از این فرش‌ها به طور مشخص باقی مانده و نشان دولت لهستان را بر خود دارند. بعدها و در قرن نوزدهم، واسطه شرکت‌های خارجی، اغلب ارمنیان بودند. برخی حتی بعد از برچیده شدن بساط آن شرکت‌ها در کار فرش باقی ماندند و چندین نام را شهرت بخشیدند. مانیا قازاریان در کتاب قالی ارمنی، معتقد است طراحی قالی‌های مشهور به پولونز توسط طراحان ارمنی به سبک باروک انجام می‌شده است.

همچنین بخوانید: فرش یهودی هدیه ناصرالدین شاه

سی پرشیا

آدرس کوتاه: Generating...

 


فرش یهودی
زمان مورد نیاز برای مطالعه: 4 دقیقه

فرش یهودی: با توجه به نقش و جایگاه قابل توجه یهودیان که در صحنه تولید و تجارت ایران داشته اند. می‌توان گفت که آنان در بازاریابی و تجارت فرش‌های شرقی دارای نقش ممتاز بوده‌اند. جرج کرزن در کتاب ایران و مسئله ایرانی (1961) می‌نویسد: یهودیان بازرگان بودند و به کار تجارت اشتغال داشتند. آنتوان فلتون نیز می‌نویسد: در قرن نوزدهم فرش‌های ایرانی برای پاسخ دادن به نیاز فزاینده بازار شکوفای اروپا تولید می‌شد. شهر کاشان نیز در ارتباط با حضور یهودیان، تاریخی خاص و کهن دارد. در واقع کاشان شهری بود که یهودیان رانده شده از اسپانیا در دوران تفتیش عقاید، آن را برای زندگی برگزیدند. به نوشته آنتون فلتون اسناد تاریخی وجود دارد که ثابت می‌کند این شهر مرکز فرهنگی یهودیان ایرانی بوده است. فرش‌های کاشان که توسط یهودیان این شهر بافته شده است یکی از گواه‌هاست.

فرش ابریشمی باشکوه جودیاکا با حدود تاریخ بافت 1910، این فرش استثنایی بافته شده در کاشان، نمونه برجسته‌ای از سنت‌های فرشبافی یهودیان در ایران است. این فرش یهودی دارای تعداد قابل توجهی از مردم و حیوانات است که در یک محیط بر اساس مکان‌ها و رویدادهای کتاب مقدس قرار گرفته‌اند. این فرش دستباف که با سطحی استثنایی از جزئیات بافته شده دارای چهره‌های رسا، و جزئیاتی مانند ناخن‌های پا است. حاشیه‌ها در این فرش یهودی با مناظر جداگانه، حیوانات و افرادی که داستان خودشان را روایت می کنند، روایت تصویری را ادامه می‌دهند.

فرش یهودی

بافت فرش به سفارش ناصر الدین شاه

از میان این فرش‌ها یک نمونه به دلیل کاملا منحصر به فردی خاطره‌انگیز و بااهمیت است. سفارش بافت آن توسط ناصرالدین‌شاه قاجار داده شد و طی سال‌های 1848 تا 1896 بافته شد. این فرش ابریشمی زیبای کاشان در واقع نمونه‌ای نادر از طراحی سنتی قالی ایران با ویژگی‌های دوران قاجار است. مطالب و تصاویر این فرش بخش‌های مهمی از کتاب مقدس کلیمیان می باشد. این هدیه ویژه‌ به پزشک کلیمی شاه به نام حکیم نورمحمود بود.

حاخام حکیم نور محمود

حاخام نهورای ملقب به “نورالحکما” در سال 1809 میلادی در یک خانواده متدین یهودی در شهر کاشان چشم به جهان گشود. پدر او «حکیم هارون کاشانی» از حکیمان سرشناس و از دانشمندان جامعه یهودی کاشان بود. حکیم هارون هشت فرزند داشت که همگی آنان و نسل‌های بعدی‌شان، مانند پدرشان به شغل طبابت روی آوردند. حاخام نهورای علم طبابت را ابتدا نزد پدرش و دیگر اطبای آن دوران به طریق سنتی فرا گرفت. او پس از کسب تجارب لازمه و موفقیت‌های چشمگیر در کاشان، جهت کسب مدارج بالاتر و توسعه بخشیدن به خدماتش در سطح گسترده‌تر رهسپار پایتخت گردید.

فرش یهودی

شروع طبابت در دربار

حکیم نهورای پس از ورود به تهران در محله عودلاجان مطبی را که در واقع منزلگاهش محسوب می‌شد تأسیس نمود. مطب او برای سال‌ها کانون بزرگ طبابت و نیز مرکز مهم تدریس طب آن دوران به شمار می‌رفت. بسیاری از اطباء صاحب نام آن دوران در مکتب این شخصیت فرهیخته، علم طب را فرا گرفتند. رسیدن شهرت حکیم نور محمود به دربار قاجار با دعوت وی عنوان پزشک مخصوص دربار همراه بود. از آن به بعد علاوه بر طبابت عموم مردم، مسئولیت طبابت اعیان و اشراف، صاحب منصبان و شاهزادگان قاجار را در دربار ناصرالدین شاه نیز بر عهده گرفت.

آوازه شهرت “حاخام حکیم نور محمود” بین اقشار مردم و توجه ویژه “ناصرالدین شاه” به حکیم یهودی آنچنان بالا گرفت که موجب حسادت بسیاری از رقبا (حکیمان دربار) گردید. در فرصتی و در خلوت شبانه در یک توطئه نافرجام مورد اصابت چندین ضربه خنجر در ناحیه شکم قرار گرفت. حکیم نور محمود علیرغم جراحت وارده و خونریزی شدید، از فرزند ارشدش “ایوب” می‌خواهد تا با کمک “میرزا حسن خان” جراح‌باشی زخم‌های شکم را بدوزند تا زودتر التیام یابد. دیری نپایید حکیم نهورای در مقابل چشمان بهت‌زده رقبای خویش در محل کارش حاضر گردید.

حاخام حکیم نهورای مفتخر به دریافت هدایای ارزنده از صاحب منصبان و دیگر شخصیت‌های مملکتی گردید. مهم‌ترین آن دریافت یک تخته فرش با نقوشی از رخدادهای کتاب مقدس (سفر آفرینش) از طرف پادشاه وقت ناصرالدین‌شاه قاجار بود. این فرش یهودی در حال حاضر در موزه بت زداک تورنتو در کانادا نگهداری می‌شود.

فرش یهودی

طرح و نقش منحصر به فرد

در بخش فوقانی و در دو سمت تاج و در بالای اتاق، علائمی از 12 قبیله بنی‌اسرائیل دیده می‌شود. در بخش زیرین نیز تصویر یک معبد دیده می‌شود. همراه زیورآلات و تزیینات سردر و دیوارهای سنگی سنتی آن، مشاهده می‌شود که خود نشان‌دهنده معاصر بودن زمان طراحی فرش، با دوران قاجار می باشد. در نیمه پایین فرش و در دو سمت، فرشتگان محافظ ده فرمان هارون و موسی دیده می‌شوند.

در قسمت میانی فرش، دو شیر محافظ، یک تصویر غیرعادی از دیواری به سبک غربی که در واقع بخشی از بقایای یک معبد و کنیسه بزرگ بوده، دیده می‌شود. این دیوار تنها بخش باقیمانده این معبد بزرگ بود که به عنوان مقدس‌ترین مکان کلیمیان به حساب می‌آید. حاشیه‌های این فرش به طور دقیقی ما را با دیگر وقایع مهم مرتبط با کتاب مقدس آشنا می‌کند. حاشیه‌ها تصاویری در ارتباط با حضرت ابراهیم و قربانی کردن اسماعیل دارند. همچنین حضرت یوسف و فروخته شدن او به بردگی، حضرت موسی و پیدا شدن او در نیزار، حضرت ایلیا و صعود به عرش آسمان، و نیز فرود آمدن کشتی نوح بر فراز کوه آرارات دیده می‌شود.

همچنین بخوانید: تاریخچه و ویژگی های قالی ترکمن

سی پرشیا

آدرس کوتاه: https://www.cpersia.com/mag/fa/6931

قالی ترکمن
زمان مورد نیاز برای مطالعه: 4 دقیقه

قالی ترکمن: گلستان نام جدید سرزمینی است که در طول تاریخ و تا سده هفتم هجری به نام ایالت گرگان و از آن پس تا آغاز سده دهم به نام استرآباد و در نوشته‌های دوران اولیه اسلامی به نام “جرجان” و از اسفند 1316 گرگان نامیده شده است. عمده‌ترین صنایع دستی رایج در استان گلست ان قالیبافی است که در میان زنان ترکمن رایج است. شهرستان ترکمن در غرب استان گلستان واقع شده است. اقوام ترکمن علاوه بر بندر ترکمن، در مناطق بسیار وسیعی مانند شهرهای گنبدکاووس، آق‌قلا و گمیشان زندگی می‌‌کنند. در گذشته ترکمن‌های ایران بیشتر از طریق پرورش اسب زندگی می‌کردند. با استقرار حکومت پهلوی و غصب زمین‌هایشان، زندگی آنان به اجبار عوض شد و به کشاورزی و قالیبافی روی آوردند.

قالی ترکمن

مادران ترکمن با خواندن آواز (قالی توخویور صنم جان) هنر دختر خود را ستایش می‌کردند. بافندگان دو نفری دفتین را می‌کوبند و سعی در تقلید ضرب پای اسبی دارند که چابک‌سواری ترکمن با آن می‌تازد. گاهی صدای پای اسب نزدیک و گاهی دور می‌شود. تا ربع اول قرن چهاردهم هجری عمده قالی‌های ترکمنی که مرکز فروش آن مشهد بود و از آنجا به تهران می‌رسید در سرزمین‌های ترکمن‌نشین شمال مرز کنونی ایران بافته می‌شد.

طایفه‌های بافنده

در ایران سه دسته از ترکمن‌ها قالیباف هستند. دو طایفه از یموت و بخشی از ایل تکه که در حدود آغاز ربع دوم قرن چهاردهم هجری به ایران مهاجرت کرده‌اند. یموت متشکل از دو طایفه آتابای و جعفربای است. تکه در جرگلان ساکن شده و بهترین بافت‌های ترکمن ایران را تهیه کرده است. همچنین مراوه‌تپه با بافته‌های کمتر نسبت به دو طایفه یموت. آتابای در کیفیت بافندگی پس از تکه قرار دارد و بیشترین حجم قالی را تولید می‌کند. در حدود سال 1330 شمسی آتابای نیمی از قالی ترکمن ایران را تولید می‌کرد و به طور عمده در گنبدکاووس بزرگترین شهر در حیطه این طایفه می‌فروخت. جعفربای پس از آتابای قرار دارد تولیدات آن‌ها در پنجشنبه بازار آق‌قلعه یا گرگان به فروش می‌رسد.

قالیباف ترکمن

قالی را زنان روی دار افقی با تار و پودی که از پشم گوسفندان می‌گیرند، درون چادر می‌بافند. این موضوع باعث بافت قطعات کوچکتر می‌شود. در فاصله دو جنگ بین‎‌المللی رنگ‌های طبیعی که معروف‌ترین آن‌ها روناس و قرمز دانه بود از بین رفت و رنگ‌های شیمیایی جایگزین شد. در جنگ بین‌المللی دوم قالی ترکمن ایران کاملا تغییر کرد. الگو‌های قدیمی فراموش شد و الگوی بخارا که پس از جنگ نایاب و گران شده بود خواهان یافت. بازرگانان و ترکمن‌ها که با نقش‌های بخارا آشنایی داشتند راه خوبی برای درآمد یافتند. رنگ سرخ تیره (فلفلی) قدیم از بین رفت و قرمز یا روناسی (آنیلین) جای آن را گرفت. همچنین ترکمن‌ها گلیم‌های زیبایی می‌بافتند. نقشه اغلب گلیم‌ها تکراری از گل‌های کوچک بود و در آن‌ها رنگ سرمه‌ای، شیری، سرخ، سفید و شتری رایج بود.

نقش‌ها و دسته‌بندی نقشمایه‌ها

نقشمایه‌های ترکمنی به طور عمده در چارچوب نقشمایه‌های ایرانی جای می‌گیرد. آشکار است که دسته‌ای از این نقش‌ها ایرانی است و در ترکمنی هم نام ایرانی دارد. البته تعدادی از آن‌ها نام‌های اصیل ترکی دارند و بی شک ریشه در فرهنگ ویژه ترکان. بوگولیوف یکی از قدیمی‌ترین محققان قالی ترکمن می‌گوید: «در فرش ترکمنی ما به یک منبع زیباشناسی از کار و تلاش گروهی برمی‌خوریم که طی نسل‌های متوالی گرد آمده و بهترین و زیباترین آن‌ها حفظ شده».

قالی ترکمن

دسته‌ای از گل‌های ترکمن معمولا با نام ایل به کار می‌روند. مثل سالورگل، تکه گل و … از قدیمی‌ترین نمونه‌های قالی ترکمن تا‌کنون، این‌ها مهم‌ترین نقشمایه‌های قالی این قوم و در واقع بیش از هر نماد و نشانه دیگری دلیل وابستگی این بافت ویژه هستند. دقت در این گل‌ها چیزی از علائم قومی مثل نشان یا توتم را کشف نمی کند. این گل‌ها اساسا هشت ضلعی هستند اما گاه تغییراتی می‌کند.

گل ترکمنی همان ترنج ایرانی است

گل ترکمنی نقشمایه‌‌ای که اکنون در قالی ترکمن، دارای بیش از 20 شکل مختلف و به ویژه نوع خاصی در هر ایل، طایفه یا حتی تیره است. این نقش میان همه ترک‌زبانان به “گول” معروف است و در میان عشایر و روستاییان فارسی‌زبان حوض نامیده می‌شود. از دوره تیموری در قالی‌های گران‌بهای ایران رایج بوده است. همچنین مینیاتورهای قرن هشتم تا اوایل قرن دهم هجری نیز دارای گل ترکمنی همان ترنج ایرانی است. گل ترکمن با گل‌های تکراری (ترنج ترنج) در نقشه قالی‌های ترکمنی تکرار می‌شود.

قالی ترکمن

در حوزه فرش ترکمن، پژوهش‌های قابل توجهی انجام شده. از معتبرترین آن‌ها کتاب «نقش‌های قالی ترکمن و اقوام همسایه» گردآوری استاد دکتر علی حصوری است. از شناخته شده‌ترین چهره‌های فرش ترکمن که در این کتاب هم به او اشاره شده مرحوم استاد نیاز‌محمد نیازی است. تلاش‌های ارزنده‌ برای قالی ترکمن، عنوان “پدر فرش ترکمن” را به او بخشید. فرش ترکمن شهرستان گنبد کاووس در سال 1390 به شماره 234 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است. در نهمین یادواره مرحوم استاد نیاز‌محمد نیازی، شهر گنبدکاووس با تکیه بر نقاط قوت خود از جمله فرش ترکمن، به شهر ملی فرش ترکمن تبدیل و به سازمان جهانی یونسکو معرفی شد.

دکتر علی حصوری در کتاب خود، 779 گل و نقش ترکمن را معرفی نموده است. از جمله نقش‌های مهم قالی‌های ترکمن در متن (زمینه) فرش: آت ایاقی، فیلپی گل، ماری گل (کوشک دابان)، طغور، قشا تائوس و در حاشیه: بورک، سایناک، سیچان، مارک هستند. نقوشی مانند: قویوم و آق‌غاز نیز هم در متن و هم در حاشیه به کار می روند.

همچنین بخوانید: فرش بیرجند از افول تا پروازی دوباره 

سی پرشیا

آدرس کوتاه: https://www.cpersia.com/mag/fa/6885

زمان مورد نیاز برای مطالعه: 3 دقیقه

بیرجند، از مهم‌ترین شهرهای شرق ایران است و در مرکز استان خراسان جنوبی قرار دارد. این شهر دارای سنت‌هایی کهن و قدمتی بیش از دو قرن در قالیبافی است. از زمان قدرت گرفتن شرکت‌های خارجی در امر تجارت فرش تا آغاز جنگ جهانی دوم، فرشبافی در این شهر رونق یافته بود. پس از آن، رفته رفته از رونق و شهرت این قالی‌ها کاسته شد. جفتی‌بافی، نیز نقش مهمی در این ستردگی ایفا کرد. جفتی‌بافی که در بیرجند به “بُتون” معروف است اوایل دوره قاجار ابتدا در مشهد زده شد. سپس در بیرجند و روستاهای مهم قالی‌بافی‌اش (مود و درخش) رایج شد و به زودی به کرمان هم رسید.

فرش بیرجند

این در حالی است که تا آن زمان، بافته‌های درخش و مود، که همچنان از مراکز مهم قالیبافی هستند، در مقام ارزشمندترین دستبافته‌های ایران قرار داشت. نام قالی‌های قدیم مود و درخش در بازار جهانی فرش می‌درخشید. هر چند که امروزه فرشبافی آن، در مقایسه با گذشته، اعتبارش را از دست داده است. از سال 1330 با حضور افرادی چون حاج حسین امینی، که از تجار و تولیدکنندگان صاحب‌نام و پیشکسوت بیرجند بود، برای بهبود بازار فرش بیرجند تلاش شد. سرانجام تولیدات مرغوب آن‌ها توانست شهرت جهانی رو به ویرانی فرش بیرجند را به آن بازگرداند.

طرح، رنگ و بافت قالی های بیرجند:

طرح لچک و ترنج “ربعی سعدی”، طرح کله اسبی، طرح‌های ماهی درهم، بوته امیری، بته جقه، خشتی، درختی و محرابی، طاووسی (چهار شعله)، از جمله طرح‌های مهم در قالی‌های بیرجند است. از این میان، ریزه ماهی بیرجند در قالب‌های مختلف شامل: دایره، خشتی، محرمات، سراسری، کف ساده، ترنج بیضی، ترنج خورشیدی، ترنج ستاره‌ی هشت پر، ترنج کشکولی، ترنج لوزی طراحی شده است.

فرش بیرجند

طرح ربعی سعدی را محمدحسین دستجردی، معروف به سعدی، نزدیک به صد و سی سال پیش طراحی کرده است. این طرح بر اساس لچک‌ترنج است و در مقیاس یک چهارم طراحی می‌شود. ترنجی 16 یا 32 کلاله دارد. محلی‌ها به این کلاله‌ها کله می‌گویند. ترنج‌ها دارای میان ترنج و لچک‌ها به صورت تو در تو هستند. میان ترنج‌ها و لچک‌ها با نقش و طرحی متمایز از دیگری تزیین می‌شوند. مهم‌ترین شناسه رنگ در قالی‌های بیرجند، کاربرد رنگ‌های سرمه‌ای، لاکی و نخودی است.

به طور کلی قالی‌های این شهر دارای رجشمار 30 تا 45  هستند. فرش بیرجند به شیوه لول‌بافت بر دارهای عمودی و متحرک بافته می‌شود. گره فارسی و گاها جفتی‌بافی از مشخصات این قالی است. گرچه در سال‌های اخیر، با آگاه شدن بافندگان از خطراتی که ناشی از جفتی‌بافی، منافع فرش بیرجند را تهدید می‌کند، کمتر شاهد آن هستیم. سنت پود‌دهی و شیرازه‌بافی در قالی‌های بیرجند به صورت یک پود و یا چندچین یک پود و شیرازه‌ی متصل است. یعنی ابتدا دو پود نازک که به آن “سِپود” می‌گویند و سپس یک پود ضخیم که “پودلُک” می‌نامندش، رد می‌کنند.

فرش بیرجند

 چهره های فرش بیرجند:

میرزاعلی درخشی، شرکت شرق بیرجند (با سهامدارانی مانند ابراهیم علم و امیر اسداله علم، محمدرضا سپهری، شاهزاده معتضدی)، مرغوبی، عبدالعلی احمدی، عبدالمجید جمشیدی، حاج قاسم خامنه‌ای، اسدی، ابوالقاسم ملک، غلامحسین کامیابی، حاج غلامرضا بازرگان، فرسات و و پرآوازه‌تر از همه حسین امینی، از معروف‌ترین استادان و تولیدکنندگان فرش بیرجند از گذشته تا به امروز هستند. همچنین در میان طراحان قدیمی قالی در منطقه بیرجند، حسین سعدی، استاد عزیز محمد زهرایی و جمشید مود از شهرت و اعتبار زیادی برخوردار هستند. محمد کریم کرمانی و محمد محسن لطفی از دیگر طراحان قدیم همچنین مرحوم استاد محمد علی صمیمی، از فعال‌ترین طراحان بیرجند بودند.

همچنین بخوانید: فرش نایین رنگی از دل کویر

سی پرشیا

آدرس کوتاه: https://www.cpersia.com/mag/fa/6795