همه چیز در مورد فرش ایرانی

یکی از مهمترین و اصلی‌ترین مواد اولیه مورد نیاز در صنعت قالی‌بافی پشم است. پشم هم در پرز و هم در تار و پود فرش‌های دستباف استفاده می‌شود و مرغوبیت و کیفیت آن، تعیین‌کننده ارزش و ماندگاری فرش است. از این رو یکی از دغدغه‌های قالی‌بافان تهیه و یا حتی تولید انواع پشم مرغوب است.

مرغوبیت الیاف پشم به عوامل متعددی بستگی دارد. نژاد دام، شرایط آب و هوایی و اقلیمی محل پرورش دام، خوراک و تغذیه دام و مراقبت‌های عمومی و مربوط به سلامت آن‌ها از مهمترین این عوامل است.

پشم گوسفندان از نظر خصوصیات گوناگون و نژادهای مختلف با یکدیگر تفاوت دارند. خصوصیاتی نظیر ظرافت، طول، رنگ، جلا و میزان تجعد آن در کیفیت پشم تاثیرگذارند. این خصوصیات به قدری برجسته هستند که با شناخت دقیق آن‌ها، از روی پشم می‌توان نژاد گوسفندان را نیز به دست آورد.

طبقه بندی انواع پشم

پشم عموما از نژادها و آمیزش گوسفندان مختلف به دست می‌آید. به همین دلیل از نظر ژنتیکی و ظاهری، اختلافات زیادی در انواع پشم‌ها وجود دارد. بر اساس دانش و توانایی دامداران، از طریق آمیزش نیز می‌توان پشم‌های ظریف‌تر و با کیفیت مناسب‌تری تولید کرد. به جز عواملی که در بالا اشاره شد، زمان چینش و سن حیوان  نیز در کیفیت الیاف موثر است. در ادامه نگاهی می‌اندازیم به انواع مختلفی از پشم که زمان چینش و همچنین سن دام در آن‍ها تاثیرگذار است:

پشم بهاره:

این نوع از پشم در واقع اولین چینش پشم گوسفند در اولین بهار عمر آن است. در نتیجه به آن پشم بره و چین اول نیز گفته می‌شود. این نوع از پشم از انواع مرغوب آن است و بافتی بسیار ظریف دارد.

پشم پاییزه:

پشم پائیزه در واقع چین دوم دام است و معمولاً در ماه‌های مهر و آبان از گوسفند چیده می‌شود. این پشم اگر چه مرغوبیت پشم بهاره را ندارد اما سبک‌تر است و به دلیل داشتن الیاف کوتاه‌تر، حلاجی آن با دست بهتر انجام می‌شود.

پشم یک‌ساله:

پشم گوسفندی که یکسال از عمرش گذشته با این نام شناخته می‌شود. این پشم گاهی کوتاه‌تر از اندازه معمول است. اما در مجموع می‌توان گفت که پشمی سالم و محکم است. البته باید اشاره نمود که پشم گوسفندان مسن‌تر در مناطق کوهستانی در عرض یک سال عوض می‌شود و برای جلوگیری از ریزش پشم آن‌ها باید دو بار در طول سال پشم‌چینی صورت بگیرد.

پشم میش:

پش میش در واقع پشمی‌ست که از گوسفند کاملاً بالغ چیده می‌شود. اگر میش‌ها پیش از بره‌زایی پشم‌چینی شده باشند، کوتاه کردن پشم برای آن‌ها یک ایده مناسب است و می‌تواند برای پرورش دام نیز مفید باشد.

پشم مرده یا پشم پنبه ای:

از پوست گوسفند مرده و یا بیمار به دست می‌آید و کیفیت آن به سن حیوان و چگونگی جدا کردن آن از پوست متفاوت بستگی دارد. چنین پشمی عاری از درخشندگی و روغن طبیعی بوده و هیچ زندگی در آن وجود ندارد. این پشم مواد رنگزا را خوب جذب نمی‌کند و در میان قالی‌بافان طرفدار زیادی ندارد.

پشم دباغی:

این پشم با روش‌های دباغی از تخته پوست گوسفند کنده می‌شود. لذا فاقد بسیاری از ویژگی‌های پشم زنده از جمله لطافت، چربی، جعد و خاصیت برگشت‌پذیری است. این پشم معمولا در دباغ‌خانه‌ها توسط آهک و آنزیم از پوست جدا می‌شود و جزو پشم‌های نامرغوب محسوب می‌شود. به طوری‌که استفاده از آن در قالی‌بافی بشدت منع شده است.

پشم ناشور:

این نوع از پشم معمولا پس از چیدن بدون هیچ‌گونه عملیاتی، عدل‌بندی می‌گردد. در چنین شرایطی، چربی‌ها در اثر حرارت و رطوبت، سبب فاسد شدن پشم می‌شوند و در نتیجه از کیفیت آن کم می‌شود. در چنین شرایطی اگر پشم شسته نشده و مرطوب انبار شود، حالتی خشک می‌یابد و پشم اصطلاحا چوبی می‌شود.

پشم کهنه:

این پشم از منسوجات استفاده شده و در واقع دست‌دوم پشمی تهیه می‌شود. به این نوع از پشم، دست دوم یا پاره نیز گفته می‌شود. معمولا این پشم در قالی‌های ایرانی مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. اما در بعضی انواع زیراندازها از آن بهره برده می‌شود.

ضایعات پشم:

این بخش از پشم‌ها از زیر ماشین ریسندگی خارج می‌شود و در قالی‌بافی هیچ‌گونه مصرفی ندارند.

همانطور که اشاره شد، زمان پشم‌چینی در کیفیت پشم بسیار تاثیرگذار است. آب و هوا و اقلیم منطقه دامپروری نیز در کیفیت پشم موثر است. در ایران با توجه به تنوع اقلیمی تنوع گسترده‌ای از پشم در دسترس قالی‌بافان است که جلوه آن را در فرش‌های دستباف ایرانی به وضوح می‌توان یافت.

همچنین بخوانید : هفت مزیت رنگرزی طبیعی و گیاهی در فرش دستباف

سی پرشیا مگ

همواره شناخت و داشتن اطلاعات کافی در مورد محصولی که قصد خرید آن را داریم می‌تواند ما را در انتخاب صحیح یاری دهد. فرش دستباف نیز از جمله محصولاتی است که شناخت هر چه بیشتر آن می‌تواند از دغدغه‌های ما در هنگام انتخاب و خرید بکاهد. در این راستا آشنایی با اجزای فرش دستباف راهگشا خواهد بود.

فرش دستباف بطور معمول از سه جزء اصلی تشکیل می‌شود، شامل: چله (تار)، پرز و پود. چله و پود می‌تواند از جنس کتان (نخ پنبه)، پشم و یا ابریشم باشد. پرز نیز معمولا از جنس پشم، کرک یا ابریشم است. در مواردی فرش‌هایی با مصالح نخ طلا یا نقره که در اصطلاح به آن گلابتون گفته می‌شود نیز بافته می‌شوند و بسیار ارزشمند هستند.

چله

چله یا تار به عنوان یکی از اصلی‌ترین اجزای فرش دستباف، همان ریشه‌های دو طرف فرش هستند که بعد از تولید قابل رویت می‌باشند. چله در واقع اسکلت و زیربنای فرش است. یکی از مهمترین و اولین مراحل فرآیند تولید فرش چله کشی است. پس از این مرحله است که به تدریج گره‌های قالی یک به یک و ردیف به ردیف بر روی چله نقش می‌بندند. فرش‌های ریزبافت، چله‌ی نازک‌تر و فرش‌های درشت‌باف چله ضخیم‌تری دارند.

چله ها معمولا از جنس کتان یا همان نخ پنبه،پشم و حتی ابریشم هستند. اکثر فرش‌های دستباف چله کتان دارند. فرش‌هایی که چله ابریشم دارند معمولا شهری هستند و ارزش بالاتری نسبت به دیگر انواع دارند. در مقابل، فرش‌های چله پشم معمولا عشایری هستند. این نوع از فرش‌ها به علت ساختار منعطف‌تری که پشم نسبت به ابریشم و کتان دارند، سبک‌تر و نرم‌تر هستند.

چله‌ها معمولا به رنگ طبیعی کتان، ابریشم و یا پشم هستند و رنگرزی نمی‌شوند. البته در بعضی مناطق مثل کردستان، فرش‌هایی با چله‌های رنگی نیز بافت می‌شوند که زیبایی خاص خود را دارند.

پرز

یکی از اجزای فرش دستباف قسمت اصلی و یا به اصطلاح گوشت فرش یعنی پرز آن است. پرز از طریق گره‌های زده شده بر روی چله قالی ایجاد می‌شود. گره‌ها نیز رشته‌هایی هستند که در هنگام بافت فرش، از طریق پیچیده شدن دور دو چله ایجاد می‌شوند و سپس با چاقو بریده می‌شوند. جنس این گره‌ها از پشم، کرک و یا ابریشم است. هر چه طول ساقه گره که در هنگام بافت با چاقو بریده می‌شود بلندتر باشد، در نهایت فرش بافته شده ضخامت و گوشت بیشتری خواهد داشت.

برای بهتر دیده شدن نقش و نگار فرش، پرزهای قالی کوتاه‌تر و ریزبافت‌تر تولید می‌شوند. در صورتی که فرش درشت‌بافت باشد معمولا پرز قالی بلندتر گرفته می‌شود. ریز و درشتی گره‌ها، به ضخامت نخ پشمی یا ابریشمی که فرش با آن بافته می‌شود نیز بستگی دارد. با نگاه به پشت قالی می‌توان گره‌های آن را بررسی نمود. این گره‌های رنگارنگ در کنار یکدیگر، همچون پیکسل‌های موجود در یک عکس دیجیتال، نقش و نگار قالی را تشکیل می‌دهد.

از آنجایی که برای تولید فرش‌های ریزبافت زحمت، زمان و دستمزد بیشتری صرف می‌شود، ارزش بالاتری نیز دارند. در تولید برخی فرش‌ها هم از نخ پشمی و هم از نخ ابریشمی استفاده می‌شود. بسته به اینکه چه مقدار از ابریشم در بافت این فرش‌ها استفاده شود، اسامی همچون: گل ابریشم، گرده ابریشم، کف ابریشم و … برای آن‌ها بکار می‌رود.

 

پود

عمل پودگذاری نیز از دیگر مراحل تهیه و تولید فرش است. در این مرحله پس از بافت یک ردیف گره بر روی چله، یک رشته نخ را که به پود معروف است از لابه‌لای تارهای فرش عبور داده و بر روی گره‌ها قرار می‌دهند. پودها باعث یکپارچگی قسمت‌های بافته شده می‌شوند و استحکام اتصال گره‍ها را بیشتر می‌نمایند.

پودها از لابه‌لای تارها گذرانده می‌شوند و سپس به وسیله شانه مخصوص کوبیده می‌شوند. این عمل گره‌ها و پود را به سمت پایین چله فرو می‌برد و پس از آن است که ردیف بعدی گره‌ها بافته می‌شوند. جنس پودها نیز متفاوت است و دارای رنگ‌های متفاوتی هستند. معمولا انتخاب جنس پودها، که می‌توانند از پشم، پنبه و یا ابریشم باشند، به سلیقه بافنده بستگی دارد.

چله، پرز و پود اصلی‌ترین اجزای فرش دستباف هستند. با شناخت آن‌ها می‌توان در انتخاب و خرید فرش دقت و توجه بیشتری داشت. برای مطالعه بیشتر می‌توانید مقاله هفت دلیل برای خرید فرش دستباف که شاید نمی دانستید را مطالعه نمایید و نظرات خود را نیز با ما و دیگران در میان بگذارید.

همچنین بخوانید : فرش هریس و برخی ویژگی های مربوط به آن

سی پرشیا مگ

 

قالی بران در شهر خمین رسمی دیرین و آئینی کهن است. این شهر با داشتن قالی روستاهای بند ریحان و لیلیان و گلیم نقش برجسته‌اش، شهرتی ویژه دارد. لیلیلان در گذشته، روستایی ارمنی‌نشین بوده است، که پس از مهاجرت آخرین ارمنیان از آن، بافت و تولیداتش، تقریبا به کلی دگرگون شد. سخن گزافی نیست اگر بگوییم قالی‎‌های گذشته لیلیان، به تنهایی، گویای بافندگی پراهمیت خمین و ارزش و شهرت جهانی آن بود.

جشنی برای یک پایان

قالی‌بافی معمولا نقش مهمی در اقتصاد روستائیان داشته است و به ویژه در زمانی که فصل کشاورزی نبود، راهی برای کسب درآمد خانواده بوده است. بافت فرش، زنجیره‌ای منظم از کار و مشاغل وابسته مختلف، از جمله: پشم‌ریسی، رنگ‌رزی، چله‌کشی، بافندگی، نقشه‌کشی و پرداخت فرش را شامل می شود. هر یک در جای خود، نیازمند مهارت و پیوست‌های فرهنگی و حرفه‌ای خاصی است. حتی پس از بافت فرش نیز، این زنجیره از طریق فروشندگان، واسطه‌ها، مرمت‌کاران، مجموعه‌داران و … ادامه دارد.

همه این‌ها وقتی معنا پیدا ‌می‌کند و به ثمر می‌نشیند که فرش از دار پایین کشیده ‌شود. این همان زمانی است که باید جشن گرفت. مسلم است برای جدا کردن قالی از دار، در فرهنگی سرشار از آداب و رسوم، رسمی وجود داشته باشد. رسمی به نام قالی بران.

رسم قالی بران

رسم قالی بران، شکرانه‌ای است که قالیبافان برای به اتمام رسیدن بافت قالی و روانه کردنش به بازار با دلی شاد، به جا می‌آورند. طی آن، قالی را که روز‌های بسیار با آن در ارتباط بوده و با احساسات و آرزو‌های گوناگون به بافتنش پرداخته و آن را خلق کرده‌اند، با دعای برکت و خیر از دار جدا می‌کنند. این رسم هم‌زمان که بیانگر خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی خمین است، نقش مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن مردم این دیار دارد و به نوعی تعاون و همبستگی آنها در انجام امور را به نمایش می گذارد.

طبق سنت، مردم روز‌های عید و شادی را خوش یمن و زمان سوگواری‌های دینی و یا مصیبت عزیزان و نزدیکانشان را نامبارک می‌‎‌دانند و اگر عزیزی فوت کند تا چهلمین روز درگذشتش دست به قالی نمی‌برند. اما تاری از آن را می‌شکنند تا به آن چله نیفتد و اغلب بر اساس این تقویم، دار قالی را برپا می‌کنند. شروع به بافتن می‌کنند یا از آن دست می‌کشند و سعی می‌کنند که آیین قالی بران را نیمه برات یا نیمه شعبان و یا روزهای پنجشنبه یا جمعه که منتسب به ولی عصر(عج) است و یا میلاد ائمه معصومین (ع) برگزار کنند.

روز قالی بران

روز قالی بران که تعین شد، زمانش را به خویشان و همسایگان خبر می‌دهند و از آنها دعوت می‌کنند تا همه دور هم باشند. صاحب فرش، بساط میهمانی و پذیرایی به راه می‌اندازد. هر اندازه قالی بزرگ‌تر، مهمانی باشکوه‌تر. رسم بر آن بود که برای قالی‌های بزرگ و گران‌بها، قربانی نثار می‌کردند و سفره شام و ناهار برقرار بود. میزبان همه جا را آب و جارو می‌کرد و با عطر خوش اسپند، به پیشواز میهمانان می‌رفت. آنها هم با ذکر صلوات و خواندن اشعار مجلس را گرم می‌کردند.

باور‌های مرتبط با آیین قالی بران

باور بافندگان بر این است که برای بخت‌گشایی دختر‌ها و فرزندآوری زنانی که سال‌هاست انتظار فرزند می‌کشند، قیچی آیین قالی بران را در حالی که همه صوات می‌فرستند، در دست راست آنها بگذارند. برای مراسم قالی‌بران، به این نیت که رشته کار و امور زندگی در دستان‌شان باشد، آش رشته می‌پزند. اهدای هدیه از سوی شوهران یا مهمانان به زنان قالیباف، از دیگر سنت‌های این مراسم است. قالیبافان خمین همچنین بر این باور بودند که همگی وجوه مادی و معنوی زندگی‌شان باید با فرایض دینی در پیوند باشد. از این رو، سر ریشه‌های قالی که چیده می‌شد را به یاد شهید کربلا به آب می‌سپردند.

جشنواره قالی بران

قدمت رسم قالی بران در خمین به پیش از دوره قاجار می‌رسد. جشنواره فرهنگی قالی بران در خمین، با هدف احیای این رسم و تلاش برای زنده کردن نقشه‌های فرش و توجه به کیفیت دست بافته‌ها چند سالی (دو سال است که به دلیل همه‌گیری کرونا این جشنواره برگزار نشده است) از 31 تیرماه تا 6 مرداد ماه اجرا می‌شود. در این جشنواره تمامی مراحل تولید فرش از پشم‌چینی و پشم‌ریسی تا رنگرزی، بافت، بریدن و پایین کشیدن قالی از دار در معرض دید مردم و مخاطبان این جشنواره قرار می‌گیرد.

همچنین بخوانید: قالی کاشمر از لابه‌لای قصه‌ها تا درون خانه‌ها

سی‌پرشیا مگ

 

شیرکی پیچ یا شیریکی پیچ یکی از انواع گلیم بوده که از معروف‌ترین‌‌شان، دستبافته‌های بافندگان سیرجان است. واژه گلیم، فارسی است و از نخستین سال‌های سده چهارم قمری دهم میلادی در ادبیات فارسی در سروده‌های ابوشکور بلخی و ابوالعباس ربنجینی کاربرد مکرر داشته است. همچنین گلیم که از کهن‌ترین شیوه‌های فرشبافی است، اقسام مختلفی از جمله جاجیم و سوماخ یا شیرکی یا سوزنی دارد. اصول بافت آن‌ها از حیث چگونگی به کار بستن تار و پود‌ها با گلیم فرق می‌کند.

در جوامع ایل‌نشین ایران تقریبا برای تمام چیزهای مورد نیاز، از اسباب و اشیا و مواد دم‌دستی تا انباشتنی و حمل‌کردنی، دستبافته‌هایی با اسلوب‌های گره‌بافی، گلیم‌بافی و یا سوزنی‌بافی (که در برخی عشایر پیچ‌بافی/ شیرکی‌پیچ/ پود‌پیچی/ چینی‌بافی/ سوماخ نام دارد و شاهسون‌ها آنرا کایاک می‌خوانند) وجود داشته است. بنابراین در سنت فرشبافی، استفاده از گلیم جنبه‌ای کاملا کاربردی داشته است. علاوه بر زیرانداز برای روانداز و روکش لوازم عشایر (رختخواب‌بند و گلیم روباری)، به منظور بنا کردن محل زندگی (سیاه چادر)، وسایل خانواده و اسباب زندگی (ننو یا گهواره و عروسک، جامه‌دان، آینه‌دان، توبره، توشه‌دان، جای قرآن، جوال، چپق‌دان، خورجین، رکعت، سوزندان، مفرش و نمکدان، سفره آردی، سفره چای و سفره غذا)، برای پوشش حیوانات ایل ( از جمله روزینی و جُل اسب، شتر و قاطر) به کار می‌رود.

سیرجان واقع در استان کرمان، از جمله مناطق مهم فرشبافی است که به ویژه بافته‌های گلیمی‌اش شهرتی جهانی دارد. دستبافته‌های منطقه سیرجان به دو گروه گلیم‌بافی و تخت‌باف یا شیوه بافندگی بدون گره، همچنین قالیبافی/ پرزباف/ قالی‌بری تقسیم می‌شود. تکنیک گلیم‌باف ایلات منطقه به لحاظ شیوه بافت، نیز به دو گروه ساده‌باف یا پودگذاری و پیچ‌باف یا پودپیچی تقسیم می‌گردد.

انواع گلیم‌های سیرجان

گلیم‌های سیرجان با تکنیک‌های شیرکی پیچ (پیچ‌باف) و گلیم‌‌فرش بافته شده‌اند. شیوه پیچ‌بافی گلیم در گذشته برای تزئین سفره‌ها، نقشمایه‌های کوچکی در مناطق عشایری‌باف استان کرمان در مناطق سیرجان، بافت، جیرفت، شهربابک و بردسیر به کار رفته است. سپس در دهه‌های اخیر، این شیوه بافندگی به صورت دستباف‌های مستقل، با عنوان «گلیم شیرکی پیچ» در دو نوع «گلیم سوزنی» و «گلیم قالی» در مناطق سیرجان، بافت و ارزوئیه تولید شده و سپس مناطقی از توابع جیرفت نیز به تولید آن پرداختند.

شیوه «گلیم ـ فرش» یا «گلیم ـ قالی»

گلیم در این شیوه با روش «نیم لول» بافته می‌شود. در این شیوه برخی از حاشیه‌ها و گل‌ها همانند قالی با گره فارسی در روی گلیم بافته و سپس پرداخت می‌شوند که به قسمت‌های قالیبافی «قالی بری» می‌گویند.

شیوه پیچ‌بافی در گلیم شیریکی پیچ (گلیم سوزنی)

شیوه پیچ‌بافی در گلیم شیریکی پیچ که به «گلیم سوزنی» نیز معروف است، از نوع «پیچ‌باف مرکب» است. به این معنی که در این شیوه، برخلاف پیچ‌باف ساده که پودکشی ندارد. پس از هر رج پیچ‌بافی، رشته‌ای پود ضخیم در اصطلاح محلی «روپود»، کشیده می‌شود. پیچ‌بافی بافنده را قادر می‌سازد تا بافت‌هایی جالب و نقش‌هایی ابداعی را که در گلیم‌های دیگر دیده نمی‌شوند ببافد. همچنین امکان بافت نقوشی که در قالی بافته می‌شوند را نیز فراهم می‌کند. پود در گلیم شیرکی پیچ در پشت پیچ‌ها پنهان است و نقش اتصال عرضی چله‌ها را بر عهده دارد. کناره پیچ در گلیم شیرکی پیچ، روی دار و معمولا بافت به صورت متصل پیچیده می‌شود. گلیم شیریکی‌پیچ با توجه به این که پیچ‌باف است و روی هر رج هم پود کوبیده می‌شود، نسبت به گلیم معمولی کمی ضخیم‌تر است.

شهر جهانی گلیم شیریکی پیچ و مناطق مهم بافندگی آن در ایران:

تکنیک پیچ بافی علاوه بر کرمان و سیرجان، در آذربایجان، خراسان، فارس نیز به کار می‌رود و از آن بیشتر به سوماک یا سوماخ یاد می‌کنند. در میان این مناطق بافندگی، شیرکی پیچ، بیش از همه در سیرجان متداول و مشهور است. تا آنجا که آوازه گلیم شیریکی پیچ سیرجان به ثبت جهانی این گلیم در سال 1396 انجامید و طی آن سیرجان به عنوان اولین شهر جهانی گلیم معرفی شد.
نوع اصیل این گلیم توسط زنان عشایر و روستایی ایلات افشار و بچاقچی، به صورت ذهنی‌افی، تمام پشم است. با استفاده از رنگ‌زاهای طبیعی بر روی دار افقی (زمینی)، بافته می‌شده است. نقوش این گلیم انتزاعی و شامل نقش‌های گیاهی و حیوانی و متاثر از طبیعت و اشیای پیرامون بافندگان‌شان بوده است. نقشه‌های گل و گلدانی، ترنج، سه‌کله، کوه‌پنج، بندی‌لوزی، خشتی یا قالبی اصیل‌ترین نقشه‌های بافت گلیم شیریکی پیچ است.

کانون‌های مهم بافندگی گلیم شیریکی پیچ در سیرجان:

روستاهای ملک‌آباد (خواجو شهر امروزی)، دارستان و مکی‌آباد از توابع شهرستان سیرجان از کانون‌های مهم بافندگی گلیم شیریکی پیچ در شهرستان سیرجان به شمار می‌روند. از جمله مهترین هنرمندان این عرصه ماه‌نسا شهسواری پور که گلیم‌بافی را از 10 سالگی شروع کرده بود و در 110 سالگی بر اثر کهولت سن درگذشت، در دارستان به خاک سپرده شد. ماه‌نسا شهسواری پور بازمانده‌ آخرین نسل قدیم گلیم‌بافی کرمان بود. او در زمان حیاتش به عنوان سند زنده‌ای به ثبت جهانی گلیم شیریکی‌پیچ سیرجان کمک کرد و در اثر کهولت سن نابینا شد. در بیست و هشتمین نمایشگاه ملی صنایع دستی به پاس یک عمر فعالیت در این حوزه با عنوان «مادر صنایع دستی» تجلیل شد.

همچنین بخوانید: آشنایی با انواع گلیم دستباف و تخت بافت های ایران

سی پرشیا

 

لابه‌لای شعر شیرینت شکر آورده‌ای

راستی عارف چه‌ها از کاشمر آورده‌ای؟

  شعری از : حسین دلجویی

قالی کاشمر: کاشْمَر با نام تاریخی کِشمَر؛ مرکز شهرستان کاشمر، در شرق ایران و جنوب‌غربی استان خراسان رضوی، در حدود 240 کیلومتری شهر مشهد قرار دارد و از جمله کانون‌های بافندگی مشهور خراسان است.

زعفران، انار، انگور، کشمش، گردو، بادام، پسته و پنبه محصولات مهم کاشمر هستند و پس از قالیبافی، زیلوبافی و گیوه‌بافی، بافت پارچه‌های دست‌باف و چادر شب ابریشمی، از جمله مهم‌ترین صنایع دستی این شهر به شمار می‌آیند.

این شهر بجز کِشمَر، نام‌های دیگری در طول تاریخ داشته است. از جمله: ترشیر،طرثیث و سلطان‌آباد. فردوسی این شهر را کشمر نامیده و در داستان خود از گرویدن گشتاسب‌شاه به دین زرتشت، از درخت سرو مقدس کشمر که آن را درختی بهشتی می‌نامد، یاد کرده است.

ویژگی‌های کلی قالی کاشمر:

قالی‌های کاشمر از تزیینات زیادی برخوردارند و با طرح‌های منحصربه‌فردی که دارند، قابل تشخیص هستند. طراحی قالی‌های کاشمر به طور کلی تداعی‌گر چیزهای بسیار کمیاب و ارزشمند است. بسیاری از این قالی‌ها، دارای نقوشی به اصطلاح زیرخاکی (کاسه کوزه) هستند. یا تصاویری از بناهای تاریخی، شخصیت‌های عرفانی و داستان‌های کهن را مجسم می‌کنند. همچنین بته‌جقه که در هنر ایران از جمله سنگ‌تراشی، پارچه و فرش مثال‌های شگفتی دارد، نمادی از سرو است. شاید علاقه بافندگان کاشمری به روایت‌های کهن، بی‌ارتباط به علاقه آن‌ها برای بازگویی داستان سرو کشمر نباشد. سروی که گشتاسب به نشانه ایمانش به آیین زرتشت (شاید به عنوان نمادی از آتش) در کاشمر کاشت.

داستانی شنیدنی:

شهرت این درخت بسیار بزرگ زیبا به متوکل خلیفه عباسی رسید. او دستور داد این درخت هزار و چهارصد ساله را بریده و به نزد او در بغداد ببرند دوباره با میخ به هم وصلش کنند تا آن را تماشا کند. مردم کاشمر حاضر بودند 50000 سکه طلا بدهند تا از بریدن درخت منصرف شود، ولی درخت را بریدند و نزد خلیفه بردند. یک روز قبل از رسیدن درخت به بغداد، غلامان متوکل او را کشتند و هرگز چشمش به درخت باز نشد.

سال‌های بین 1260 تا 1280 هجری شمسی را شروع دوران بافت و بافندگی جدید در کاشمر می‌دانند. بر اساس اطلاعاتی که کتاب برگی از قالی خراسان ارائه می‌کند، محمد کرمانی، اولین استادکار قالیباف در منطقه کاشمر بود. او که در روستای فروتقه واقع در 2 کیلومتری غرب کاشمر زاده شد، قالیبافی را از استادکاران کرمانی آموخت. برای اولین بار بنا به سفارش حاج سید حسین سجادی از اهالی فروتقه به بافتن قالی مبادرت ورزید. پس از آن با توجه به استقبال مردم روستا به تدریج این هنر رو به گسترش نهاد و پس از فروتقه روستاهای ترقبان، فدافن، کارخانه و رزق آباد، به قالیبافی روی آوردند. بیشترین عامل شهرت فرش‌های قدیم کاشمر، در مقایسه با دیگر مراکز همجوار، همچون نیشابور سبزوار گناباد و غیره ارزانی آن بوده است.

‏سیسیل ادواردز نیز در کتابش به این نکته اشاره دارد. وی در کتاب قالی ایران به قالی‌های زمخت و درشتی که در سال‌های 1935 تا 36 در کاشمر بافته می‌شد اشاره نموده و مهم‌تر از آن، کاربرد گره جفتی را که هم اکنون نیز متداول است، از ویژگی‌های قالی قدیم کاشمر عنوان می‌کند.

رونق قالی کاشمر:

تا قبل از سال 1340 طرح‌های خشتی، حسن قاضی و زرین‌کلک که در نواحی دیگر هم بافته می‌شدند در کاشمر هم رایج شد. در این سال‌ها عزیزالله خانی، احمد ترک، محمدحسین وزان، علی ابراهیمی، علی سیاح، حاج عباس گلستانی و غفاری، در تولید فرش‌های مرغوب کاشمر سهم ویژه‌ای را به خود اختصاص دادند.

در سال 1340 طرح‌های استاد علیپور جنبشی در قالی کاشمر به وجود آورد. عرضه طرح زیرخاکی که در خراسان به ویژه کاشمر به طرح کاسه و کوزه معروف است، با استفاده از برخی موتیف‌ها و گل‌های رایج در طرح‌های تبریزی، بدعتی بود که باعث رونق قالیبافی کاشمر گردید. این طرح که سرتاسر آن علاوه بر استفاده از تصاویر کوزه، گلدان و کاسه دارای تصاویر و حتی منازل متعدد است، به طور معمول در زمینه‌های سرمه‌ای و لاکی که به لاکی گلخاری معروف است، عرضه می‌گشت. استاد غلامحسین اسکندری ترقبانی و استاد علی‌اکبر جعفری از جمله دیگر طراحان برجسته کاشمر هستند.

قالی‌های کاشمر نیز مانند بسیاری از مناطق بافندگی ایران، به تدریج و تحت تاثیر بازار فرش، طرح‌های مناطق مختلف را به عاریت گرفته‌اند. قالی‌های قدیم کاشمر، اغلب بزرگ‌پارچه بوده و معمولا بر روی چله‌های پنبه‌ای و با استفاده از پشم نرم و مرغوب و پود پنبه و گره فارسی (نامتفارن) بافته می‌شوند. شیرازه قالی‌های کاشمری منفصل است و پرداخت نیز پس از اتمام بافت انجام می‌گیرد. فرش کاشمر در سال 1394در فهرست سازمان مالکیت فکری جهان به ثبت رسیده است.

همچنین بخوانید: فرش بیرجند از افول تا پروازی دوباره 

سی پرشیا